مختصات آرایش جدید هسته ای ایران
چرا و چگونه ایران قرار است اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی را 5 اسفند ماه متوقف کند؟
هادی محمدی – سه روز دیگر جمهوری اسلامی ایران بر اساس بند شش قانون اقدام راهبردی برای لغو تحریم ها مصوب 13 آذر 99 مجلس شورای اسلامی ، کلیه نظارت های فراپادمانی خود از جمله اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی را متوقف خواهد کرد . اقدامی که به نوعی آخرین گام در کاهش تعهدات برجامی ایران بعد از 5 گام سال 98 و قانون مجلس در چارچوب مواد 26 و 36 برجام به شمار می رود و اگرچه ایران همچنان در برجام باقی است اما عملا تعهد هسته ای دیگری در حوزه غنی سازی و نظارت ها ندارد .
راه منطقی ایران تا رسیدن به گام آخر
اما قبل از پرداختن به این موضوع که قرار است ایران روز 5 اسفند عملا چه اقداماتی صورت دهد باید روشن شود که چرا سرنوشت برجام به این نقطه رسید ؟در واقع از همان ابتدای اجرای برجام در 27 دی ماه 1394 و بعد از انجام همه تعهدات هسته ای از سوی ایران شاهد بودیم که طرف های مقابل در اجرای تعهدات شان کارشکنی هایی داشتند .با خروج یکجانبه ترامپ از برجام در اردیبهشت ۹۷ عملا دوران جدیدی هم برای توافق هسته ای آغاز شد و در حالی که ایران همچنان به اجرای تعهداتش می پرداخت، آمریکایی ها به مرور همه تحریم های برجامی را بازگرداندند و حتی تحریم های جدید وضع کردند. از سوی دیگر اروپا خواستار خارج نشدن متقابل ایران از برجام بود و با وعده تضمین منافع برجامی ایران ذیل ۱۱ بند، تهران را در خصوص تداوم انجام تعهدات خود متقاعد کرد.از آن جا که رویکرد ایران از همان ابتدا «حل مسئله» بود، به رغم خروج ترامپ از برجام و آغاز تحریم های سخت علیه کشورمان، جمع بندی نظام جمهوری اسلامی این بود که یک سال برای عمل به تعهدات 1+4 (روسیه ، چین ؛ انگلیس، فرانسه و آلمان ) صبر کند و نامش را " صبر استراتژیک " گذاشتیم . درست یک سال بعد ترامپ در فرمانی اجرایی هرگونه معافیت صدور نفت ایران به کشورهای دیگر را نیز ممنوع و عملا صادرات صفر نفت ایران را عملیاتی کرد در واکنش به چنین اقدامی و پس از نا امیدی از توان یا اراده اروپایی ها برای انجام به تعهدات یازده گانه خود و از بین بردن آثار تحریم های آمریکا ، ایران بر اساس مواد 26 و 36 برجام که به نوعی مکانیسم ماشه تهران در توافق هسته ای به شمار می رود ، گام اول کاهش تعهدات برجامی خود را با موضوع عبور از سقف ذخایر آب سنگین به میزان 130تن و شکستن سقف ذخیره سازی اورانیوم غنی شده تا 300کیلو آغاز کرد .دو ماه بعد در گام دوم خود سقف غنی سازی به میزان 3.67درصد را هم کنار گذاشت و در گام سوم اعلام کرد دیگر هیچ محدودیتی در حوزه تحقیق و توسعه را اجرا نمی کند . جمهوری اسلامی در گام چهارم کاهش تعهدات برجامی اش غنی سازی در فردو را کلید زد و در پنجمین گام نیز در دی ماه 98 رسما اعلام کرد که دیگر خود را متعهد به هیچ تعهد هسته ای نمی داند و ماند تنها پروتکل الحاقی و نظارت های برجامی .در واقع اقدامات کاهشی هسته ای ایران در حد همان 5 گام و به صورت محافظه کارانه ای تا آذرماه امسال نیز ادامه داشت اما طرف های مقابل دربرابر خواست منطقی ایران برای رفع تحریم ها اقدامی نکردند و در سخت ترین شرایط شیوع کرونا نیز حاضر به کاهش فشارها نشدند تا این که در 13 آذر امسال، مجلس شورای اسلامی باز هم در ادامه اجرای بندهای 26 و 36 برجام طرحی تصویب کرد با عنوان «اقدام راهبردی برای لغو تحریمها و صیانت از حقوق ملت ایران». این طرح که از 5 دی لازم الاجرا شده در واقع توسعه پنج گام گذشته ایران به شمار می رود به گونه ای که غنی سازی 20درصد ، احیای راکتور اراک ،نصب هزار ماشین ir2m ، زنجیره 164 تایی ir6 ، ذخیره سازی 500کیلویی اورانیوم غنی شده در ماه و ... در آن آمده است. مهم ترین فرق این قانون با گام های قبلی ایران مربوط به ماده 6 آن است . طبق ماده ۶ این قانون، "دولت جمهوری اسلامی ایران موظف است در صورت عدم اجرای کامل تعهدات کشورهای متعاهد از جمله کشورهای ۱+۴ (آلمان، فرانسه، انگلستان، چین و روسیه) در قبال ایران و عادی نشدن روابط کامل بانکی و عدم رفع کامل موانع صادرات و فروش کامل نفت و فراوردههای نفتی ایران و برگشت کامل و سریع ارز منابع حاصل از فروش، دو ماه پس از لازمالاجرا شدن این قانون در مجلس شورای اسلامی، نظارتهای فراتر از پادمان از جمله اجرای داوطلبانه سند (پروتکل) الحاقی را متوقف کند." بر این اساس اقدام روز سه شنبه نیز ناشی از اجرای همین ماده قانونی است که از روز 23فوریه (5 اسفند ) عملیاتی می شود .
سه شنبه چه می شود؟
در این حوزه چند توقف مهم صورت خواهد گرفت که در ادامه به جزئیات این اقدامات می پردازیم : توقف اجرای داوطلبانه مفاد پروتکل الحاقی و کد 3.1 اصلاحی ترتیبات فرعی موافقت نامه پادمان.جمهوری اسلامی ایران از 27 دی ماه 1394 بر اساس بند 13 بخش ج متن اصلی برجام و ماده 64 پیوست یک برجام متعهد شد تا به صورت داوطلبانه پروتکل الحاقی به NPT را اجرا کند همچنین اجرای کد اصلاحی 3.1 را نیز در دستور کار خود قرار داد. این بندها می گویند: ایران، منطبق با اختیارات مربوط به رئیس جمهور و مجلس، پروتکل الحاقی به موافقت نامه جامع پادمان خود را به صورت موقتی اجرا و اقدام به تصویب آن در چارچوب زمانی پیش بینی شده در پیوست 5 کرده و همچنین اجرای کامل کد اصلاحی ۳٫۱ را به عنوان بخشی از ترتیبات فرعی موافقت نامه جامع پادمان های ایران تا زمانی که موافقت نامه پادمان ها اجرا می شود به آژانس اطلاع می دهد.در واقع با توجه به این که الحاق ایران به پروتکل الحاقی در مجلس تصویب نشده و تنها با امضای دولت اجرا می شد ، این اقدام موقتی و داوطلبانه اعلام شد و قرار بود بر اساس بند 22 پیوست 5 توافق ، ایران در روز انتقالی یعنی 8 سال بعد از روز توافق یا زمانی که مدیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی به شورای حکام آژانس و شورای امنیت گزارش می دهد که کلیه مواد هسته ای ایران در حوزه فعالیت صلح آمیز قرار دارند الحاق جمهوری اسلامی ایران به پروتکل الحاقی در مجلس شورای اسلامی نیز به تصویب رسیده و قانونی شود .همچنین کد اصلاحی 3.1 از جمله بخش های پادمان است که در اصلاحیه ای تاکید دارد اگر ایران تصمیم به ساخت هر مکانی برای فعالیت های هسته ای دارد باید قبل از شروع به ساخت اطلاع دهد . هر چند آژانس معتقد است این کد در پادمان آمده اما ایران می گوید این کد طبق بند 13برجام توسط ایران اجرایی شده و طبق نظارت های برجامی کشورمان به شمار می رود.بر اساس بند 15 بخش ج متن اصلی برجام ، ایران متعهد شده بود تا به آژانس اجازه دهد که بر اجرای اقدامات داوطلبانه برای دورههای زمانی مربوط و نیز اجرای تدابیر شفافیت ساز به شرح مندرج در این برجام و پیوستهای آن نظارت کند. این اقدامات شامل: حضور بلندمدت آژانس در ایران؛ نظارت آژانس بر کنسانتره سنگ معدن اورانیوم(کیک زرد) تولیدی توسط ایران در همه کارخانههای تغلیظ سنگ معدن اورانیوم به مدت 25 سال؛ نظارت و مراقبت درباره روتورها و بیلوزهای سانتریفیوژ به مدت 20 سال؛ استفاده از فناوریهای مدرن تایید شده و گواهی شده توسط آژانس از جمله دستگاه سنجش میزان غنی سازی به صورت مستقیم و مهر و مومهای الکترونیک؛ و یک سازوکار قابل اتکا برای اطمینان از رفع سریع نگرانیهای آژانس در زمینه دسترسی به مدت 15 سال، به شرح مندرج در پیوست 1.
حضور بازرسان
در پیوست یک این موضوعات شرح بیشتری دارند . ...همچنین بر این اساس ایران جمعآوری خودکار داده های ثبت شده توسط وسایل اندازهگیری نصب شده آژانس و ارسال آن ها به فضای کاری آژانس در هر سایت هسته ای را تسهیل خواهد کرد.ایران ترتیبات لازم را برای حضور طولانی مدت آژانس شامل صدور ویزای طولانی مدت به همراه تدارک فضای کاری مناسب در سایت های هسته ای و با رویکرد مثبت، در مکانهای نزدیک سایتهای هسته ای در ایران، برای بازرسان منتخب آژانس برای کار و نگهداری تجهیزات لازم، به عمل خواهد آورد.ایران طی ۹ ماه از تاریخ اجرای برجام، تعداد بازرسان منتخب را در محدوده ۱۳۰ تا ۱۵۰ عدد افزایش خواهد داد و به طور عمومی اجازه انتخاب بازرسان از کشورهایی که روابط دیپلماتیک را با ایران دارند، مطابق با قوانین و قواعد خود، خواهد داد.
سنگ معدن اورانیوم
همچنین در ماده 68 همین بخش به موضوع سنگ معدن اورانیوم و کیک زرد پرداخته و نوشته شده است : ایران برای ۲۵ سال، همه اطلاعات لازم برای این که آژانس را قادر سازد که تولید کنسانتره سنگ معدن اورانیوم و موجودی کنسانتره سنگ معدن اورانیوم تولید شده در ایران یا به دست آمده از هر منبع دیگری را راستی آزمایی کند، برای آژانس فراهم خواهد کرد.در حوزه شفاف سازی مربوط به غنی سازی نیز که ایران دیگر به آن پایبند نخواهد بود در ماده 70 آمده است : برای ۱۵ سال ایران به آژانس اجازه خواهد داد تا در صورت لزوم پایش مداوم با استفاده از اقدامات محدودسازی و مراقبت، راستی آزمایی کند که سانتریفیوژها و زیرساختهای انبار شده در انبار باقی مانده و فقط جهت جایگزینی سانتریفیوژهای خراب شده یا برخورد کرده، آن گونه که در این ضمیمه مشخص شده است، استفاده می شود.بر اساس تصمیم تهران که از روز سه شنبه اجرایی خواهد شد شفاف سازی تولید قطعات سانتریفیوژ نیز که ایران متعهد شده بود به مدت 20 سال انجام دهد به شدت محدود می شود .
فرصتی که به انتهایش نزدیک می شود
حالا قرار است که از روز چهارشنبه ایران عملا تعهد فنی دیگری در برجام نداشته باشد، هرچند همه اقداماتش را تاکنون در چارچوب بندهای 26و36برجام انجام داده و اعلام کرده از برجام خارج نمی شود. در واقع تهران همچنان معتقد است برجام می تواند به عنوان یک سند بین المللی محکم که پشتوانه قطعنامه 2231 را هم دارد پایه ای برای برگشت همه طرف ها باشد چنان چه در این مقطع نیز اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی متوقف خواهد شد و تعهدات پادمانی از جمله بازرسیهای پادمانی ادامه مییابد. قطعا این وضعیت هم پایدار نخواهد بود و در صورت ادامه تحریم های ظالمانه آمریکا اعم از تحریم های برجامی ، تحریم های ترامپی و تحریم هایی با برچسب های جدید ، ممکن است کشورمان کلا عطای حضور در برخی پادمان ها و نهادهای بین المللی بی فایده را به لقایش ببخشد .اکنون در همه سطوح کشور درباره اجرای قانون مجلس اجماع وجود دارد و تمامی اعلام های رسمی و شنیده های غیر رسمی حاکی از یکصدایی در این موضوع در کشور است. البته به رغم این مسائل، مقامات ارشد کشورمان از بالاترین مقام که رهبر انقلاب هستند تا دیگران بارها تاکید کرده اند که اگر طرف مقابل به تعهدات خود برگشت، راه برای احیای برجام نیز باز است.بهروز کمالوندی سخنگوی سازمان انرژی اتمی با اعلام خبر سفر رافائل گروسی مدیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی به تهران در روز شنبه به ایران و دیدار با مقامات کشورمان در روز یک شنبه یعنی 48 ساعت قبل از پایان ضرب الاجل تهران درباره پروتکل الحاقی ، اظهار کرد: سفر گروسی به منظور انجام گفت وگوهای فنی و در ارتباط با چگونگی اجرای مفاد نامه ۲۷ بهمن ماه ایران به آژانس در راستای اجرای ماده ۶ قانون اقدام راهبردی برای لغو تحریم ها و صیانت از منافع ملت ایران و به درخواست مدیرکل آژانس انجام می شود و مهم ترین محورهای این گفت وگوها حول موضوعات فنی و ترتیبات اجرایی توقف نظارت های فراتر از پادمان و پروتکل الحاقی و اقدامات داوطلبانه فراپادمانی و نحوه ادامه همکاری های دو طرف خواهد بود.