شیخ محمد خیابانی یکی از آزادی‌خواهان و وطن‌دوستان شناخته شده تاریخ معاصر ایران است. او در طول زندگی به آرمان نهضت مشروطیت سخت باور داشت؛ رسیدن به آزادی، عدالت و برقراری مساوات. او و یارانش در راه رسیدن به اهدافشان، از فدا کردن جانشان دریغ نداشتند. شیخ محمد خیابانی سال 1259 در خامنه به دنیا آمد؛ پدرش، حاجی عبدالحمید، در پتروفسک، از شهرهای قفقاز، به تجارت اشتغال داشت. شیخ محمد خیابانی پس از به توپ بستن مجلس، به خیل آزادی خواهان پیوست و در جریان فتح تهران با آنان همراه بود. او پس از فتح پایتخت و تشکیل مجلس دوم، به نمایندگی مردم تبریز انتخاب شد. خیابانی در پی اولتیماتوم روسیه به دولت ایران در 1289، در مخالفت با آن سخنرانی شدیداللحنی در مجلس ایراد کرد. وی پس از آن که دولت صمصام السلطنه اولتیماتوم را پذیرفت و باعث تعطیلی مجلس شد به مخالفت خود ادامه داد و در پی دستگیری نمایندگان مخالف اولتیماتوم، راهی قفقاز شد. خیابانی پس از انقلاب اکتبر 1917 روسیه و با توجه به باز شدن فضای سیاسی تبریز، به این شهر بازگشت و به چاپ روزنامه «تجدد» روی آورد. بزرگ ترین کار شیخ محمد خیابانی اعلام قیام در آذربایجان، بر ضد قرارداد 1919 بود که در 17 فروردین 1299 به وقوع پیوست. او معتقد بود عقد قرارداد 1919، باعث تاراج ثروت کشور توسط بیگانگان خواهد شد و از همین رو، به مخالفت گسترده با آن پرداخت و پرچم قیام خود را در آذربایجان برافراشت. او بارها اعلام کرده بود که «آذربایجان جزء لاینفک ایران است» و قیام را در راستای استقلال، آزادی و عدالت و مساوات برای همه ایرانیان معرفی می‌کرد. سرانجام در 22 شهریور 1299،  مخبرالسلطنه، از وزیران کابینه مشیرالدوله، به سمت والی آذربایجان منصوب شد تا قیام خیابانی را فیصله دهد. خیابانی گمان نمی‌برد مخبرالسلطنه بر ضد وی به اسلحه متوسل شود، اما مخبرالسطنه مشغول تهیه قوا بود و سرانجام قیام را به یاری قزاق‌ها سرکوب کرد و خیابانی نیز پس از کشف مخفیگاهش، توسط عوامل حکومت به شهادت رسید. 

 

جواد نوائیان رودسری – اگر تاریخ آغاز تکاپوهای استعماری غرب در غرب آسیا را سال 1507م بدانیم، یعنی زمانی که برای نخستین بار پای پرتغالی‌ها به خلیج فارس باز شد و واسکودوگاما، جزیره هرمز را اشغال کرد؛ این منطقه از جهان 514 سال است که گرفتار توسعه‌طلبی کشورهای غربی و غارتگری‌های مداوم آن ها شده است. طی این بیش از پنج قرن، آن ها مغول‌وار به این منطقه تاخته‌اند، غارت کرده، سوزانده و برده‌اند. در همین خلیج‌فارس تا پیش از شکل گرفتن نظام جمهوری اسلامی ایران و پیشرفت‌های نظامی آن، کشورهای غربی و به ویژه در دهه‌های اخیر آمریکایی‌ها، هیچ مانع و رادعی بر سر راه غارتگری و زیاده‌خواهی خود نمی‌دیدند. اما به ظاهر این دوران به پایان خود نزدیک می‌شود؛ همین چند روز قبل بود که خبر اقدام ظفرمندانه و غرورآفرین نیروی دریایی سپاه‌ پاسداران انقلاب اسلامی، در صدر اخبار شبکه‌های خبری جهان قرار گرفت؛ فرزندان ایران توانستند با اقدامی شجاعانه، از یک دزدی دریایی آشکار جلوگیری کنند و بار دیگر به غربی‌ها نشان دهند که این‌جا، در این منطقه از جهان، دوران جدیدی آغاز شده ‌است؛ دورانی که در آن، خبری از غارتگری‌های طی پنج قرن گذشته  نخواهد بود، دوران رستاخیز  علمی و تمدن  دوباره مسلمانان و اقتداری که در پرتو پیروی از تعالیم الهی و باور به خویشتن آغاز شده‌است و تداوم خواهد یافت. درک این پیروزی مهم و ارزش والای آن، زمانی دقیق‌تر و کامل‌تر خواهد شد که مردم ما و به ویژه نسل جوان، از سرگذشت حضور و تعرضات استعمار در غرب آسیا، طی پنج قرن گذشته، آگاه شوند و در مقام مقایسه اقتدار کنونی با آن‌چه تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی در منطقه می‌گذشت، برآیند و دریابند که چگونه این منطقه زرخیز جهان، برای صدها  سال به سفره‌ای الوان برای غربی‌ها تبدیل شده‌ بود و چگونه آن ها با سوءاستفاده از ضعف حکومت‌ها و بهره‌مندی از سلاح‌های پیشرفته‌تر، ثروت‌های مادی و معنوی ساکنان این منطقه را به غارت بردند و برای آن ها جز رنج و سختی و حرمان، چیزی به ارمغان نیاوردند؟

هجمه‌های اقتصادی

نخستین هجمه‌های استعماری به منطقه غرب آسیا، مانند دیگر مناطق جهان، هجمه اقتصادی بود. پیش از آن‌که انگلیسی‌ها از طریق خاک روسیه خودشان را به ایران برسانند، اسپانیایی‌ها و پرتغالی‌ها به سواحل جنوبی خلیج فارس رسیده‌ بودند. بندر گمبرون (بندرعباس) و نیز مناطقی مانند قشم، هرمز، بحرین و ... تحت سیطره آن ها قرار داشت و تجارت دریایی به دلیل دزدی‌های آشکار غربی‌ها و حملاتشان به ناوگان تجاری مسلمانان، برای ساکنان غرب آسیا ممکن نبود. موضوع استیلای تجاری، انحصار خرید و فروش ابریشم و مروارید، فقط بخشی از سیاست اقتصادی غرب در این منطقه محسوب می‌شد؛ آن ها به دنبال خارج کردن تمام ثروت مالی و منقول موجود در این منطقه بودند. این کار البته در دوره کریم خان زند با مقاومت‌هایی روبه‌رو شد، اما به یک پیروزی پایدار نینجامید. افزون بر این‌ها، غربی‌ها و به ویژه سرمایه‌داران انگلیسی، با خریدهای انبوهی که در غرب آسیا انجام می‌دادند، زیرساخت‌های کشاورزی و محصولات تولیدی در این منطقه را هم دستخوش تغییر کردند؛ اوج گرفتن تجارت تریاک در این منطقه و شکل گرفتن مزارع گسترده خشخاش در ایران و عثمانی، در میانه دوره قاجار به جای مزارع گندم و دیگر محصولات اساسی کشاورزی، زمینه را برای شیوع کمبود مواد غذایی در این منطقه و رونق واردات این محصولات توسط تاجران غربی فراهم کرد. این وضعیت تا پیش از کشف نفت در آسیای غربی، عملاً نقش مهمی در قحطی‌های بنیان‌کن داشت. فقط در ایران، بین سال‌های 1270 تا 1320 خورشیدی، جمعیت هیچ رشدی نکرد و ثابت ماند. این مسئله به شیوع پیاپی قحطی‌هایی مربوط بود که به صورت سالیانه میلیون‌ها نفر را به کام مرگ می‌کشید و به ویژه از سال 1294 تا 1296ش و در بحبوحه جنگ جهانی اول، توسط انگلیسی‌ها و به صورت هدفمند برای از بین بردن حدود هشت میلیون ایرانی به کار گرفته شد تا سرزمین ما را به سرزمینی سوخته تبدیل و مسیر عبور نیروهای متخاصم بریتانیا را سد کند. کشف نفت در این منطقه، مصیبت این هجمه اقتصادی را بیشتر کرد، مصیبتی که تا امروز دوام آورده است.

هجمه‌های سیاسی

آوار هجمه‌های اقتصادی با یافتن نفت در غرب آسیا، بسیار سنگین‌تر و گسترده‌تر شد. بختک استعمار انگلیس در ایران و جنوب عراق و خیمه زدن آمریکایی‌ها بر شبه جزیره عربستان، مناسبات سیاسی را هم دستخوش تغییر کرد؛ تا آن‌جا که غربی‌ها بدون تعارف و خجالت، حکومت‌های مد نظر خود را در این منطقه از جهان روی کار می‌آوردند؛ چنان‌که رضاخان میرپنج را ابتدا به سردار سپه و سپس به رضاشاه تبدیل کردند. در میانه دوره قاجار، افغانستان طبق عهدنامه پاریس، از ایران جدا شد و در اواخر این دوره بود که بخش‌هایی از بلوچستان ایران را هم با خط‌کش مک‌ماهون انگلیسی از سرزمین مادری جدا کردند. با فروکش کردن نائره جنگ بین‌الملل اول، سایکس، نماینده انگلیس و پیکو، نماینده فرانسه، پشت یک میز نشستند تا مرده‌ریگ عثمانی را بین خود تقسیم کنند؛ شام، به استثنای فلسطین، نصیب فرانسه شد و دولت این کشور نیز، منطقه نفوذ خود را به دو بخش سوریه و لبنان تقسیم کرد. انگلیس اما در تقسیم‌بندی اراضی ظرافت بیشتری به کار برد؛ فلسطین، عراق، اردن، عربستان سعودی و بعد از چند دهه، کویت، امارات، قطر، عمان و سرانجام در سال 1352ش، با تن دادن محمدرضا پهلوی به زیرپا گذاشتن تمامیت ارضی ایران، بحرین با طرح و نقشه انگلیسی‌ها به وجود آمد. خط‌کشی‌های مرزی توسط استعمارگران غربی به قدری رسوا بود که حتی به خود زحمت ایجاد انحنا و طبیعی جلوه دادن مرزها را نمی‌دادند. در سال 1917م، بریتانیا با ابلاغ اعلامیه بالفور به صهیونیست‌ها، عملاً به اشغال فلسطین توسط آن ها چراغ سبز نشان داد. در این زمان، بیت‌المقدس، هنوز تحت اشغال انگلیس بود. تمام این هجمه‌ها و تغییرات عمیق سیاسی و جغرافیایی در راستای منافع غربی‌ها شکل می‌گرفت و اجرا می‌شد؛ بدون آن‌که مردم منطقه جرئت اعتراض داشته باشند یا حتی بدانند که پشت سر این همه آشفتگی، غربی‌ها ایستاده‌اند.

هجمه‌های فرهنگی

طی پنج قرن تکاپوی استعماری غرب در غرب آسیا، فرهنگ بیش از هر چیز دیگری دستخوش هجمه‌های گوناگون بوده‌است. غربی‌ها به خوبی دریافته بودند که بی‌هویتی می‌تواند عاملی بسیار قوی برای تن دادن به تسلط بیگانگان باشد. از یک سو حضور غربزدگان در مناصب بالای حکومتی تقویت می‌شد و از سوی دیگر، هر اقدام استقلال‌طلبانه و ضد استعماری را با بدترین شکل ممکن سرکوب می‌کردند. همزمان با دوره قاجار در ایران و با فاصله چند دهه از هم، رشد جریان‌های مشکوکی مانند قادیانی‌گری در غرب هند، بابیه و بهائیت در ایران و وهابیت در شبه جزیره عربستان آغاز شد؛ جریان‌هایی که درباره ارتباط آن ها با استعمارگران، دلایل گوناگون و متعددی وجود دارد. نتیجه تکاپوهای چنین فرقه‌هایی، دامن زدن به جنگ‌های مذهبی و اعتقادی در غرب آسیا بود؛ جنگ‌هایی که شعله‌ور شدن آتش آن، بسیاری از بسترهایی را که می‌توانست زمینه‌ساز پیشرفت و ترقی مردم این منطقه و به ویژه مسلمانان فراهم کند، از بین برد و شکافی عمیق در میان اقوام و پیروان مذاهب در این منطقه به وجود آمد؛  وهابیت و شکل‌گیری رژیم سعودی در عربستان، نمونه بارز ی است. انگلیسی‌ها با حمایت همه‌جانبه از عبدالعزیز بن عبدالرحمن آل‌سعود که خود را رهبر وهابیت می‌دانست، باعث شدند که او ریاض را تصرف کند و دست به کشتارهای گسترده‌ای برای نهادینه کردن قدرت خود بزند. جلب و تقویت اقلیت‌های مذهبی با هدف استفاده از آن  ها در طرح و نقشه‌های استعماری، تنها به تکاپوهای انگلیس محدود نبود؛ فرانسوی‌ها در لبنان روی اقلیت مسیحی سرمایه‌گذاری کردند و در قانون اساسی آن ها، ریاست‌جمهوری و فرماندهی ارتش را متعلق به آن ها دانستند و عملاً، بذر درگیری‌های فرقه‌ای‌ دوره‌های بعد را در لبنان کاشتند. 

 

حلاجیان - ششم نوامبر 1860 میلادی آبراهام لینکلن، به عنوان شانزدهمین رئیس جمهور آمریکا انتخاب شد. او تا روز مرگش رئیس جمهور باقی ماند. لینکلن را در تاریخ سیاسی آمریکا، به عنوان فردی محبوب معرفی می‌کنند. عمده شهرت و محبوبیت او، برای صدور «اعلامیه آزادی بردگان» در ۱۸۶۲ و افزودن آن به متمم قانون اساسی آمریکاست. البته صدور این فرمان باعث ایجاد جنگ داخلی طولانی در ایالات متحده شد. جنگی بین 11 ایالت جنوبی معروف به «ائتلاف جنوب»، با ایالت های شمالی که به آن «اتحادیه شمال» گفته می شد و تحت رهبری لینکلن بود. جنوبی ها قانون آزادی برده را نمی پسندیدند، زیرا قسمت قابل توجهی از اقتصاد منطقه آن ها به برده داری وابسته بود. از همین رو، به سرعت با هم متحد شدند و جبهه ائتلاف را تشکیل دادند و یک ماه پس از معارفه لینکلن،  در ۱۲ آوریل ۱۸۶۱، نبرد فورت سامتر در کارولینای جنوبی را آغاز کردند. این شروع جنگ داخلی چهار ساله و خونین آمریکا بود. جنگ به‌صورت عملی در ۹ آوریل ۱۸۶۵ به پایان رسید، هنگامی‌که ژنرال ائتلاف جنوب، رابرت لی، در نبرد اپوماتوکس، پس از رها کردن پترزبورگ، به ژنرال اتحادیه یعنی یولیسیس گرانت تسلیم شد شش روز بعد، یعنی در صبح روز ۱۵ آوریل ۱۸۶۵ لینکلن توسط یک بازیگر تئاتر به نام «جان ویلکس بوث» در آمفی‌تئاتر فورد، هدف اصابت گلوله قرار گرفت و درگذشت. دقیقا اتفاقی که برای مارتین لوتر کینگ، رهبر جنبش حقوق مدنی سیاه پوستان آمریکا، در حدود یک قرن بعد رخ داد. مارتین لوتر کینگ در ۴ آوریل ۱۹۶۸ در مُتل لورن شهر ممفیس ایالت تنسی، توسط «جیمز ارل ری» ترور شد. بعد از اعلامیه آزادی بردگان توسط لینکلن، گروه های افراطی نظیر «کوکلوس‌کلان»  اقدام به هجوم، شکنجه، مُثله کردن، کتک زدن، دار زدن و در آتش سوزاندن سیاه پوستان به‌ صورت سازمان دهی شده می‌کردند. هم اکنون نیز، بعد از جنبش مدنی حقوق سیاه پوستان که توانست حق رای را برای آن ها به ارمغان بیاورد، باز هم شاهد اعمال گسترده تبعیض نژادی، نظیر آن چه که برای جرج فلوید رخ داد و منجر به قتلش شد، هستیم.