طاها(ص) به روی منبر و حیدر(ع) کنار اوست - امروز روز جلوه معنای احمد(ص) است
گفتوگوی خراسان با دکتر مهدی مجتهدی، استاد تاریخ اسلام درباره جایگاه جهانی مفهوم «غدیر» و ارتباط آن با آموزه «انتظار» در تاریخ بشریت
جواد نوائیان رودسری – پیامبراکرم(ص) در بازگشت از حجهالوداع، در منزل غدیر از مرکب پیاده شد و همگان را به نزد خویش فراخواند؛ فرمود کسانی که جلوتر رفته بودند، بازگردند و آنهایی که هنوز نرسیده بودند، خود را به غدیر برسانند و به سخنان پیامبرخدا(ص) گوش فرا دهند. در آن روز، فخر عالم خلقت، بر انبوهی از جهاز شتران ایستاد و دست پسرعمو و دامادش علی(ع) را بالا برد و فرمود: «من کنت مولاه فهذا علی مولاه»؛ زین پس هرکه من مولایش هستم، علی نیز مولای اوست. هجدهم ذیالحجه، از آن روز به بعد، روز غدیر نامیده و جشن گرفته شد. خداوند آیه اکمال را در همین روز بر پیامبرش نازل فرمود: «اَلْیوْمَ أَکمَلْتُ لَکمْ دینَکمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیکُمْ نِعْمَتی وَ رَضیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دیناً؛ امروز دین شما را برایتان کامل و نعمت خود را بر شما تمام کردم و اسلام را برای شما [به عنوان] آیین برگزیدم». با این حال، غدیر تنها روایتی برای نقل کردن و رویدادی برای گرامی داشتن نیست؛ غدیر تنها روزی برای بزرگداشت نزد شیعیان به حساب نمیآید؛ غدیر را، با آن محتوای بلند و الهیاش، باید روزی پرافتخار برای بشریت نامید، روزی که در آن، انسانیت به تکامل رسید و مژده ظهور منجی، در گوش بشر زمزمه شد. وقتی با دکتر مهدی مجتهدی، استاد تاریخ اسلام دانشگاه فردوسی و مدیر کتابخانه امیرالمؤمنین(ع) درباره عید غدیر و زوایای کمتر دیده شده آن همکلام میشویم، نخستین نکته ای که بر زبان میآورد، همین مفهوم جهانی غدیر است؛ مفهومی که به دلایل گوناگون، تاکنون کمتر به آن پرداخته شده و جا دارد، بیشتر به آن بپردازیم. آنچه در پی میآید، مشروح گفتوگوی این استاد دانشگاه، با روزنامه خراسان، در آستانه عید سعید غدیر است.
برخی معتقدند که پیام غدیر، پیامی جهانی است و باید به آن، از این جنبه بسیار راهبردی نگریست. به عنوان یک مدرس و پژوهشگر تاریخ اسلام، در این باره چه نظری دارید؟
به واقعه «غدیر خم» و عید بزرگ غدیر، به دلیل عظمتی که دارد، میتوان از زوایای مختلفی نگریست. یکی از نویسندگان معاصر جهان اسلام، روز غدیر را «یومالانسانیه» نامیدهاست؛ تعبیر و نگاه زیبایی است؛ اینکه بتوانیم به غدیر، نگاه فرادینی و فرامذهبی داشته باشیم و به واقع، آن را «روز بشریت» بدانیم. جای تأسف دارد که برخی از ما، حواسمان به این مفهوم بلند و عظیم نیست و میخواهیم غدیر را به عنوان یک مناسبت اسلامی یا حتی شیعی ببینیم و جایگاه واقعی آن را از یاد ببریم. نگاه کلان به غدیر و محتوای بلند آن، ما را به این نتیجه میرساند که این رخداد، بدون هیچ اغراقی و به دور از هر بزرگنمایی، یک واقعه بزرگ بشری محسوب میشود. توجه داشتهباشید که اجتماع غدیر، یک اجتماع خاص است؛ اجتماعی که در آن همه گروههای مسلمان حضور دارند و از هر نظر استثنایی است و قبل و بعد از آن، دیگر چنین اتفاقی نیفتاد. متن خطبه غدیر، حاوی مفاهیمی راهبردی و بسیار مهم است. ما معمولاً عادت داریم که اصل خطبه پیامبر(ص) را که به عنوان «حدیث غدیر» شهرت یافتهاست، یعنی روایت «مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَاد مَنْ عَادَاهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ» را درباره روز غدیر به یاد بیاوریم و از دیگر مفاهیم بلند و قابل توجه این خطبه که هم از نظر روایی، هم از نظر اعتقادی و هم از نظر سیاسی اهمیت بسیار بالایی دارد، عبور کنیم. بهانه برخی بابت این رویکرد آن است که میگویند این خطبه مفصل، در منابع غیرشیعی، با این تفصیل وجود ندارد؛ اما در طول تاریخ، محققان و پژوهشگرانی بودهاند که خلاف این ادعا را ثابت کردند. نمونهای از همین پژوهشها که سالها قبل منتشر شد، کتاب «نور الامین فی تثبیت خطبة الغدیر» نوشته امیر تقدمی معصومی است؛ در این کتاب نویسنده، خطبه غدیر را، آنگونه که در منابع شیعی آمده، بخشبخش کرده و هر بخش را که مبتنی بر مباحث حدیثی و تفسیری است، در منابع روایی غیرشیعی جستوجو و پیدا کرده و ارجاع دادهاست. بر طبق نتایج این تحقیق، میتوان گفت که عملاً مضامین خطبه غدیر و سخنرانی مشهور رسولخدا(ص) در منابع دیگر مذاهب اسلامی هم وجود دارد. اما برگردیم به آن نکتهای که باعث میشود نگاه ما به موضوع غدیر، یک نگاه جهانی باشد؛ یکی از مهمترین فرازهای خطبه غدیر، مربوط به قیام مهدی موعود(عج) است؛ اینکه آنحضرت قیام و جهان را از عدل و داد پر خواهد کرد. مفهوم ظهور مُنجی، مفهومی صرفاً شیعی نیست؛ در دیگر مذاهب اسلامی نیز، بر آن اتفاق نظر وجود دارد و حتی در دیگر ادیان هم، سخن از این مسئله بسیار مهم به میان آمدهاست.
یعنی باید مفهوم مهدویت را هم، بخشی از همان پیامی بدانیم که رسولخدا(ص) در غدیرخم موظف به ابلاغ آن شد؟
ببینید، در متون قدیمی اصطلاحی که بیشتر برای آخرین حج رسولخدا(ص) به کار میرود، «حجةالبلاغ» است؛ ما کمتر به «حجةالوداع» برمیخوریم؛ چون مهمترین رویدادی که در این حج شاهد آن هستیم، ابلاغ دستور خداوند مبنی بر جانشینی بلافصل امیرمؤمنان(ع) است. منتها این ابلاغ، فقط به جانشینی ایشان محدود نمیشود، بلکه جانشینان بعد از آنحضرت نیز، معرفی میشوند؛ در واقع همانطور که سیر انبیا به حضرت ختمی مرتبت(ص) ختم میشود، در غدیر، سیر ائمه(ع) تا قیام حضرت حجت(عج) پیشِ روی مردم قرار میگیرد و آنحضرت، همان نقطه مشترک و پایانی در همه ادیان است که با قیام خودش، ظلم و ستم را از جهان ریشهکن خواهد کرد. کسانی که با مباحث منجیشناسی آشنایی دارند و درباره آن تحقیق میکنند، میدانند که در تمام ادیان، تصور امیدبخشِ انتظار برای ظهور منجی وجود دارد. خطبه غدیر، یکی از مستندات صریح تاریخی است که در آن، سلسلهای از هدایتگران تعریف شده که به منجی پایانی و مورد انتظار ختم میشود. بنابراین، این عین جفاست اگر ما غدیر را به برنامهای یک روزه، آن هم در میان شیعیان محدود کنیم؛ قدر مسلّم آن است که پیام غدیر، با توجه به محتوای عمیق آن درباره تسلسل انبیا و اولیای الهی و منتهی شدن آن به منجی عالم بشریت، یک پیام جهانی است.
به نکتههای مهمی اشاره کردید؛ اما مسئله اینجاست که بخش مهمی از آثار مربوط به رویداد غدیر خم، فقط به اثبات وقوع آن اختصاص دارد و کمتر به این موضوع، از زاویهای که شما مورد بررسی قرار دادید، پرداخته شدهاست.
درست است؛ یکی از جنبههایی که ما کمتر به آن اهتمام داشتهایم و ضرورت دارد با توجه به عظمت جایگاه غدیر و آنچه پیشتر عرض کردم، بیشتر به آن توجه داشتهباشیم، این است که موضوع غدیر را در حدّ یک حدیث نبینیم. در طول تاریخ، معدود افرادی بودهاند که به دلیل دشمنی، سعی در انکار واقعه غدیر خم داشتهاند و به همین دلیل، تلاشهای گستردهای برای اثبات وجود روز غدیر صورت گرفته که در جایگاه خود، بسیار قابل تقدیر است. اما همانطور که همه میدانیم، حدیث غدیر یکی از متواترترین روایاتی است که از رسولخدا(ص) نقل شده و در منابع روایی مسلمانان، وجود دارد؛ نام و مشخصات دستکم 120 نفر از افرادی که در غدیر خم حاضر بوده و سخنان پیامبرخدا(ص) را مستقیماً نقل کردهاند، امروزه در اختیار ماست و به نظر میرسد، تعداد این راویان بسیار بیشتر از این مقدار باشد؛ چون هنوز تحقیقات ادامه دارد و ایبسا، برخی منابع تاریخی و روایی طی حوادث تاریخی از دست رفته باشند. بنابراین، به نظر میرسد که صرفاً تمرکز بر اثبات وجود روز غدیر و رویدادهایی که در آن اتفاق افتاد، یک اشتباه راهبردی است و باعث نادیده گرفتن جایگاه واقعی غدیر میشود. تلاش در این مسیر، مانند آن است که فردی بخواهد عُمر و انرژی خود را صرف اثبات وجود جنگ بدر در تاریخ اسلام کند؛ آیا کسی وجود دارد که بخواهد در مورد چنین موضوع بدون تردیدی، وقت بگذارد به اثبات وجود آن بپردازد؟ پیداست که هیچ محققی، چنین کاری را انجام نمیدهد و تحقیقات، برمحتوای وقایع و رویدادهای جنگ بدر متمرکز میشود. در مورد غدیر نیز، چنین است. چرا باید ما انرژی و وقت خود را برای اثبات وقوع رویدادی بگذاریم که یکی از متواترترین احادیث گنجینه روایی جهان اسلام مربوط به آن است؟ به اعتقاد من، این ظلم بزرگی است که بخواهیم غدیر را فقط از این زاویه مورد بررسی قرار دهیم؛ در طول تاریخ، دشمنان اهلبیت(ع) بهعمد چنین موضوعی را که از بدیهیات است انکار کردهاند و دوستان اهلبیت(ع) هم به ناچار، به این بحث ورود کردند. اگر جمیع مسلمانان، به دلیل تواتر حدیث غدیر، آن را سخنی قطعیالصدور از وجود مقدس پیامبراکرم(ص) میدانند، جا دارد که پا را از این بحث بسیار جزئی، فراتر بگذارند و به محتوای این پیام بزرگ تاریخی بپردازند. البته برخی از علمای بزرگ شیعه، مانند علامه امینی، این مسئله را مورد توجه قرار دادهاند، اما به نظر کافی نیست و حق مطلب ادا نشدهاست. غدیر با چنین ظرفیت و پشتوانه عظیمی، چنان که مرحوم شهید مطهری هم بر آن تأکید کردهاست، میتواند محوری برای وحدت اسلامی باشد. بنابراین، باید در عین گرامیداشت روز عید غدیر، توجه داشته باشیم که این روز، یک روز بزرگ برای بشریت است، روز توجه به منجی است که باید آن را فصل مشترک همه ادیان بدانیم.