بازخوانی یک گزارش جذاب تاریخی و مرور عکسهای اختصاصی آن از خراسان 67 سال قبل
تعداد بازدید : 84
ضیافت حاجحسین ملک به افتخار «خانواده روزنامه خراسان»
چرا بزرگ ترین واقف تاریخ معاصر ایران، در سال 1334 میزبان جمع 200 نفره تحریریه و چاپخانه خراسان به همراه خانوادههای آن ها، در باغ وکیلآباد شد؟
جواد نوائیان رودسری – ماجرا از زمانی شروع شد که برای ثبت خاطرات شفاهی درباره تاریخ روزنامه خراسان، به دیدار مرحوم محسن سادات شکوهی رفتم؛ نخستین حسابدار روزنامه خراسان که چند سال پیش به رحمت خدا رفت. آن مرحوم ضمن نقل برخی خاطرات، تعدادی عکس سیاه و سفید را از آلبوم قدیمیاش به من نشان داد که یکی از آن ها نظرم را به خود جلب کرد؛ عکسی بود مربوط به دهه 1330ش که در آن جمعی از تحریریه خراسان، زیر درخت بزرگی نشسته بودند. از مرحوم سادات شکوهی درباره عکس پرسیدم و او بعد از کمی دقت در آن، به نگارنده گفت: این عکس مربوط به مهمانی روزنامه در وکیلآباد است؛ دقیقاً یادم نیست چه سالی برگزار شد اما همه ما مهمان حاجآقا حسین ملک بودیم. این نقل، مرا علاقهمند کرد که درباره این مهمانی بیشتر بدانم. مدتها طول کشید تا با زیر و رو کردن بایگانی روزنامه، به سرنخی از این مهمانی برسم، سرنخی که در نهایت معلوم کرد این مهمانی که روز جمعه، 30 تیر سال 1334، در ییلاق وکیلآباد مشهد برگزار شده، در واقع ضیافت حاجحسین ملک به افتخار تحریریه روزنامه خراسان در هفتمین سالگرد تأسیس این روزنامه بودهاست. گزارش یا به قول روزنامه آن زمان «رپرتاژ»، افزون بر جزئیات مربوط به آن ضیافت، اطلاعات بسیار ذیقیمتی درباره وکیلآباد، این تفرجگاه محبوب مشهد، به دست میداد. به تدریج، اطلاعات مربوط به این مهمانی و البته گزارشهای مربوط به باغ وکیلآباد را جمعآوری کردم اما انتشار آن ها تا امروز ممکن نشد. امروز این توفیق به دست آمد که بخشی از آن را در اختیار شما خوبان بگذارم.
کمی صحبت درباره حاجحسین ملک
قبل از صحبت درباره گزارش، خوب است کمی درباره حاجحسین ملک، بانی این ضیافت و بزرگ ترین واقف تاریخ معاصر ایران صحبت کنیم؛ البته میدانم که او معرّف حضور بیشتر شما عزیزان هست. حاجحسین ملک در 11 ربیعالاول 1288 / 10 خرداد 1250 در تهران و در خانوادهای با اصالت آذربایجانی متولد شد. پدربزرگش میرزامهدی، از بازرگانان معتبر دوران خود و از دوستان نزدیک میرزاتقیخان امیرکبیر بود. میرزامهدی به دلیل تهیه هزینه انتقال ناصرالدینشاه به تهران و همکاری با امیرکبیر، لقب «ملکالتجار» گرفت و بعدها این لقب، به فرزندانش هم ارث رسید. محمدکاظم ملکالتجار، پدر حاج حسین، در جوانی ورزشکار و از شاگردان پهلوان ابراهیم یزدی بود؛ اما بعدها به شغل پدری روآورد و فرزندانش هم، کم و بیش در همین زمینه فعالیت داشتند. حاج حسین تحصیلاتش را در مدارس علمیه دارالشفا و صدر تهران گذراند و توانست دور از چشم پدر، مدتی به مدرسه آلیانس برود و زبان فرانسه بیاموزد. او بعدها، برای اداره املاک پدرش به مشهد آمد و از سال 1278ش، به جمعآوری کتابهای خطی و آثار هنری نفیس علاقهمند شد و شروع به خرید و نگهداری آن ها کرد؛ مجموعهای که تمام آن در سال 1316ش وقف آستانقدس رضوی شد. حاجحسین ملک بخش مهمی از ثروت افسانهای خود را وقف امور فرهنگی و خیریه کردهاست. ییلاق وکیلآباد که در دهه 1310ش، 35 کیلومتر با مشهد فاصله داشت، متعلق به حاجحسین بود و او، تقریباً از اواسط این دهه، درِ آن را به روی مردم باز کرد تا به رایگان، از محیط مصفای این تفرجگاه بهرهمند شوند. به این ترتیب، این باغ ییلاقی بزرگ و 150 هکتاری، به تدریج تفرجگاه عموم مشهدیها شد و در اواخر دهه 1320ش، بعد از آسفالت مسیر آن به مشهد، عنوان اصلیترین تفرجگاه مشهد را به خود اختصاص داد. این در حالی بود که حاجحسین ملک، هنوز وکیلآباد را وقف نکردهبود و خودش، در کوشک زیبای آن، ایام تابستان را سپری میکرد. وی در سال 1348ش، 14 سال بعد از آن ضیافت تاریخی برای روزنامه خراسان، وکیلآباد را وقف عام کرد و تولیت آن را به شهرداری مشهد سپرد. این مرد نیکوکار، سرانجام در سوم مرداد سال 1351ش، در 101 سالگی دار فانی را وداع گفت. بعد از این مقدمه مطوّل، باید برگردیم به گزارش یا همان «رِپُرتاژ» روزنامه خراسان از ضیافت 30 تیرماه 1334.
روزی که به اهالی «خراسان» خوش گذشت
گزارش مربوط به ضیافت، در روزنامه روز دوشنبه، مورخ دوم مردادماه 1334 منتشر شد؛ مبنای نگارش گزارش هم، معرفی ییلاقات و مناطق تفریحی اطراف مشهد بود. نویسنده، بعد از اشاره اجمالی و گذرا به مناطقی مانند طرقبه، عنبران، گلستان، جاغرق، شاندیز، دولتآباد، گلمکان و دهنه اخلومد (تنگه اخلمد) به سراغ معرفی وکیلآباد رفتهاست اما ترجیح میدهد که به جای پرداختن به سابقه تاریخی این ییلاق که امروزه تقریباً هیچ از آن نمیدانیم! درباره دلیل ضیافت و حضور تحریریه خراسان در این تفرجگاه زیبا بنویسد: «رفتن به ییلاق چندسالی است در مشهد عمومیت پیدا کرده و اعضا و کارکنان مؤسسه خراسان هم روزهای تعطیل را مرتباً با دستجات چند نفری به پیکنیک میروند. ولی این هفته از نظر اینکه گردش دستهجمعی بود، بیشتر خوش گذشت. ضمن پوزش از قارئین محترم که اکثر نسبت به این دستگاه لطف و محبت مخصوص دارند و همین توجه و علاقهمندی آن ها مشوق و محرک ما میباشد ... بموجب تصمیم متخذه قرار شد فقط این ضیافت ناهار اختصاص به کارکنان روزنامه و چاپخانه خراسان داشتهباشد و در عوض با تجدید قوا و گردشی که به عمل میآید کارکنان روزنامه تصمیم گرفتند برای مشترکین قطع روزنامه را بزرگ تر نمایند و امیدواریم ان شاءا... این تصمیم ما به مذاق همه خوش بیاید.» نویسنده گزارش ادامه میدهد: «قرار شد به یکی از نقاط ییلاقی خلوت برویم. راجع به این موضوع با یکی دو نفر از کسانی که وسیله داشتند، مذاکره نمودیم. چون فهمیدند آقایان کارمندان روزنامه خراسان هستند و قرار است در این ضیافت شرکت کنند، با خود فکر کردند که نکند چشمزخمی به دستگاه آن ها بخورد و یا روزی این اقدام، اسباب زحمتشان بشود[!] ... اما آقای حاجی حسینآقا ملک که از شخصیتهای معروف خراسان و از رجال نامی ایران میباشند، پس از اطلاع از موضوع، شخصاً دعوت نمودند که کارکنان روزنامه و چاپخانه خراسان روز جمعه مهمان ایشان باشند و خیلی اصرار و پافشاری کردند که جشن هفتمین سال انتشار روزنامه خراسان را به خرج خود برگزار نمایند.» نویسنده در ادامه به مساعدت دو مؤسسه مسافربری ایرانتور و سی.ال.ام برای انتقال رایگان اهالی روزنامه خراسان و خانوادههایشان که جمعاً بالغ بر 200 نفر بودند، اشاره و از این دو شرکت تشکر میکند و با این تشکر، مطلب را به پایان میبرد.
اطلاعات ویژه از وکیلآباد سال 1334
گزارش مربوط به برگزاری ضیافت در وکیلآباد، در شمارههای بعدی روزنامه نیز، منتشر شد و در روزنامه مورخ ششم مردادماه نیز، عکسی اختصاصی از حاجحسین ملک که توسط عکاس روزنامه در روز ضیافت برداشته شده بود، در صفحه اول قرار گرفت. در این شماره از روزنامه، گزارشی از وضعیت وکیلآباد در سال 1334ش ارائه شدهاست که خواندن فرازهایی از آن خالی از لطف نیست؛ مخصوصاً که به آمار و ارقام ورود و خروج مردم به این تفرجگاه، در دورانی که هنوز وقف نشدهبود و همچنین اوضاع و احوال مهمانان آن، اشاره میکند:
میزبانی از زائران و مجاوران : «ارزش این محل باصفا از حساب خارج است و تنها آبشار آن را اگر بخواهیم بحساب بیاوریم، شاید میلیونها تومان ارزش داشتهباشد ... [این مکان خوش آب و هوا] مورد استفاده تمام طبقات مردم، مخصوصاً توده فقیر و محروم مشهد قرار دارد و از آن گذشته، زائرین ارض اقدس که از راههای دور به مشهد میآیند، از آن دیدن کرده و از هوای خوب و آب گوارای آن استفاده میکنند.»
اقامتگاه تابستانی محرومان و فقرا: «اگر این روزها سری به وکیلآباد بزنید، مشاهده خواهید کرد خانوادههای فقیر و بیبضاعت بیشماری در زیر انبوه درختان چادر زده و دستهدسته، زن و مرد با فرزندان خویش از هوا و آب آن استفاده میکنند. اغلب اینها از همان اشخاصی هستند که در زاغههای تاریک و مرطوب اطراف شهر زندگی میکنند ... و اکنون با انتقال زندگی محقّر خود به وکیلآباد، از مواهب طبیعت برخوردار میشوند و سرپرستهای خانواده آن ها پس از فراغت از کسب و کار با دوچرخه یا اتوبوس شبها خود را به آنجا میرسانند و نفس راحتی کشیده و رفع خستگی کار روزانه میکنند.»
آمار بازدیدکنندگان در سال 1334: «آنچه حدس زده میشود، متجاوز از بیست هزار نفر در روزهای تعطیل و حدود دو هزار نفر در سایر ایام به وکیلآباد میروند.»