جواد نوائیان رودسری  - آیت‌ا... سیدحسن مدرس، با دستور رضاشاه، شب 16 مهر سال 1307 بازداشت و تحت‌الحفظ به خواف تبعید شد، اما پهلوی اول که وجود آیت‌ا... مدرس برایش قابل تحمل نبود، در 22 مهر سال 1316 دستور انتقال او را از خواف به کاشمر صادر کرد. عوامل رضاشاه، 85 سال پیش در چنین روزی، در غروب روز 10 آذر سال 1316، آیت‌ا... مدرس را، با دهان روزه و به طرز فجیعی به شهادت رساندند. درباره چرایی این اقدام، صحبت‌های متفاوت و حتی ادعاهای متناقضی مطرح می‌شود، اما در این بین، سوال اساسی این است که چرا رضاشاه نمی‌توانست وجود شهید مدرس را حتی در حالت تبعید تحمل کند؟ آیا صرفاً می‌توان به شهادت رساندن آن عالم مبارز و مجاهد را ناشی از رویکرد دیکتاتورمابی رضاشاه و میل وی برای حذف همه مخالفان و حتی دوستان قدرتمند و صاحب نفوذش دانست؟ هر چند که این رویکردِ ذهنی در شخصیت رضاشاه، نقش مهمی در حذف بسیاری از مخالفان و موافقان وی داشت، اما درباره شهید مدرس، با توجه به سوابق او و پیشینه فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی‌اش، باید دلایل مهم دیگری را هم لحاظ کرد؛ دلایلی که در گفت‌وگو با دکتر مسعود رضایی، مورخ و پژوهشگر تاریخ معاصر ایران، به دنبال شناخت و بررسی آن ها بودیم.

اختلاف ماهوی شهید مدرس و رضاشاه
رضایی دلیل اساسی تحمل‌ناپذیر بودن شهید مدرس را برای رضاشاه، اختلاف ماهوی میان آن ها می‌داند و می‌گوید: شهید مدرس، یک شخصیت کاملاً مستقل و با انگیزه‌های کاملاً اسلامی و ملی بود؛ در مقابل او، رضاشاه فردی است که با توجه به اسناد موجود و حتی اقرار خودش، توسط بیگانگان به حکومت رسید و لاجرم، خودش را وابسته به بیگانه می‌دانست. به همین دلیل، شهید مدرس و رضاشاه در دو جبهه متفاوت و متضاد قرار داشتند. این پژوهشگر تاریخ معاصر تصریح می‌کند: از سوی دیگر، مدرس در مقابل سلطه‌گری و دیکتاتوری رضاشاه، رویکردی شجاعانه و بسیار بی‌پروا داشت. طبیعی است که تحمل چنین شخصیتی، برای رضاشاه که یک تمامیت‌خواه تمام‌عیار است، سخت باشد. همه کارشناسان و محققان بر این باورند که پهلوی اول، بعد از به دست گرفتن قدرت، یک دیکتاتوری بسیار سنگین و توام با خشونت را بر کشور مسلط کرد؛ حتی از مجلس ششم به بعد، دیگر آن انتخاباتی که تا قبل از آن برای برگزیدن وکلای ملت برگزار می‌شد هم، تحت سلطه دربار قرار گرفت که البته، خودِ دربار هم تحت تسلط انگلیسی‌ها بود و مدرس در برابر این‌ها، شجاعانه می‌ایستاد.
سیاستمدارِ شجاع و به دور از سازش
رضایی در بخش دیگری از سخنانش، به مقایسه سیاستمداران هم‌عصر شهید مدرس با وی می‌پردازد و می‌گوید: دیکتاتوری رضاشاه باعث شد که برخی از سیاستمداران، از ترس سکوت پیشه‌کنند؛ بزرگانی بودند که پای خودشان را از مسائل سیاسی کنار کشیدند و برای حفظ جانشان سکوت کردند؛ حتی گاهی به همراهی با دستگاه رضاشاهی هم پرداختند، اما شهید مدرس اهل این‌گونه عقب‌نشینی‌ها و سازش‌ها نبود و به عنوان یک شخصیت شناخته شده، می‌توانست الگویی برای دیگران در راستای مقاومت در برابر سلطه‌گری و استبداد رضاشاهی باشد. شهید مدرس با چنین رویکردی، می‌توانست به خیلی‌ها انگیزه مبارزه بدهد و از مأیوس شدن آن ها در این مسیر، جلوگیری کند. این مسئله زمانی که به یاد بیاوریم شهید مدرس یک روحانی بسیار برجسته، با سوابق سیاسی طولانی بود، اهمیت بیشتری می یابد؛ اهمیتی که باعث وحشت و ترس رضاشاه هم می‌شد. به همین دلیل، حتی با وجود تبعید آن مرحوم به خواف، باز هم از حضور وی واهمه داشت و دستور به شهادت رساندن او را صادر کرد.
تداوم مبارزه در تبعید
با دکتر مسعود رضایی درباره ارتباطات شهید مدرس با علما و سیاستمداران کشور، طی دوران تبعیدش صحبت می‌کنم و از او می‌پرسم که آیا این ارتباطات، نقشی در برانگیختن ترسی که به آن اشاره کرد، دارد؟ وی پاسخ می‌دهد: شهید مدرس یک شخصیت خستگی‌ناپذیر بود که بر مبنای تفکرات اسلامی خودش، به آن چه که تکلیف تشخیص می‌داد، عمل می‌کرد و برایش شرایط و سختی‌های کار اهمیتی نداشت. او وظیفه خود می‌دانست که با ظلم و ستم حاکم بر کشور مبارزه کند؛ چه زمانی که در مجلس حضور داشت و کیفیت آن را می‌دانید و چه زمانی که در تبعید بود و ظاهراً زیر نظر قرار داشت. مبارزات صریح و شجاعانه او زمانی بروز و ظهور یافت که رضاخان در اوج قدرت قرار داشت و اختیار نیروهای نظامی کشور در دست او بود. در دوران تبعید هم، شهید مدرس با وجود محدودیت‌های گسترده به این روش ادامه داد و طبعاً چنین اقداماتی هم، در تشدید نگرانی رضاشاه بی‌تأثیر نبود.

حسین مکی، سیاستمدار و مورخ مشهور معاصر، در جلد دوم کتاب «تاریخ 20 ساله ایران» می‌نویسد: «پس از آن‌که انتخابات شعب مجلس [پنجم] به عجله خاتمه یافت، بلادرنگ مجلس شروع به گذراندن اعتبارنامه‌ها نموده که تا چند روز به عید نوروز مانده، عده اعتبارنامه‌های تصویب شده به حد نصاب رسیده باشد تا مجلس صلاحیت طرح مسئله جمهوری را داشته، به تلگرافات مصنوعی که از ایالات و ولایات در اثر فشار رؤسای قشونی راجع به انزجار و تنفر از سلسله قاجاریه مخابره شده بود، رسیدگی نماید.» رضاخان سردار سپه، از هر جهت آماده ایجاد جمهوری در ایران بود و قرار بود به عنوان رئیس‌جمهور، قدرت را به دست بگیرد. همراهان او، مقدمات کار را فراهم کرده بودند. «مکی» می‌نویسد:«حتی برای عیدی دادن در عید نوروز رئیس‌جمهور هم پیش‌بینی کرده و مقداری سکه طلا و نقره به نام جمهوری که قبلا ضرب شده بود، تهیه و تدارک دیده بودند.» با این حال، هنوز در مجلس شورای ملی نمایندگانی مانند آیت‌ا... سیدحسن مدرس حضور داشتند که بتوانند جلوی اقدامات خودسرانه سردارسپه را بگیرند. این عده، در گام نخست، تصمیم گرفتند با استفاده از ظرفیت قانونی، مانع تصویب شدن طرح جمهوری رضاخانی شوند. راهبرد سیاسی تعریف شده برای این اقدام، ممانعت از رسمیت یافتن مجلس شورای ملی بود. «مکی» می‌نویسد:«اولاً، مدرس و رفقایش سعی می‌کردند که از گذشتن(تصویب شدن) اعتبارنامه‌های عده‌ای از آن وکلایی که به دستور سردار سپه انتخاب شده یا با مشارٌالیه تبانی داشته‌اند، ممانعت به عمل آورند تا بلکه بتوانند عده‌ای از عناصر ناپاک را از مجلس خارج کنند. ثانیاً، در موقع گذشتن اعتبارنامه نمایندگان دیگر هم طوری وقت مجلس را اشغال نمایند که جلسات متعددی صرف شود و بالنتیجه، برای روز موعود «اول حمل»(اول فروردین) عده اعتبارنامه‌های مصوبه به حد نصاب نرسیده باشد تا مجلس صورت رسمی و قانونی یابد، چه اگر مجلس با زمینه‌ای که برای آن تهیه دیده بودند، بدون شک چند روز مانده به عید رسمیت پیدا می‌کرد، سردار سپه بدون تردید رئیس جمهور می‌شد.» این اقدام شهید مدرس و همراهانش کارگر افتاد و رضاخان نتوانست طرح جمهوری را اجرایی کند. به این ترتیب، سکه‌های طلا و نقره جمهوری رضاخانی، روی دست سردار سپه ماند!

آیت‌ا... لنکرانی، از روحانیان مبارز معاصر، که از نزدیک با شخصیت شهید مدرس آشنایی داشت، درباره او می‌گوید: «مدرس در سیاست خارجی بی‌گذشت و در سیاست داخلی پرگذشت بود». واقعیت این است که مدرس همواره اعتقاد داشت باید از استعدادهای داخلی در مسیر شکوفایی استفاده شود و به همین دلیل می‌کوشید از همه استعداد‌های موجود در کشور، حتی اگر صاحبان این استعدادها در مسیر اندیشه و اعتقاد او هم قرار نداشته‌باشند، برای اصلاح امور استفاده کند.شهید مدرس زمانی که به علت وقوع جنگ جهانی اول و شرایط ناگوار کشور، ناچار شد مدتی را در عثمانی سپری کند، در گفت‌وگو با یکی از رجال دولت عثمانی، روحیه سازش‌ناپذیر خود را در برابربیگانگان به نمایش گذاشت و وقتی با تهدید او برای حمله به خاک ایران و پرسش گزنده‌اش درباره تصرف خاک سرزمین ما روبه رو شد، قاطعانه پاسخ داد:«اگر کسی به کشور ما حمله کند، اول او را می‌کشیم و بعد تحقیق می‌کنیم که آیا مسلمان هست یا نه؟ اگر مسلمان بود به آیین اسلامی دفنش می‌کنیم و الا نه!»

شهید مدرس عمیقاً باور داشت که تعالیم اسلام قادر است به خوبی یک جامعه دینی و نحوه اداره آن را برای پیروانش طراحی کند. او در جلسه شصت و هشتم مجلس دوم مشروطه، ضمن انتقاد صریح از غرب گرایان که در تفکر آن ها همه مسیرها به اندیشه‌های غربی ختم می‌شد، گفت: «ما از مقالات روسو پیروی نمی‌کنیم، زیرا افکار عالیه محمدبن عبدا...(ص) را درباره اجتماع، بهتر از افکار روسو می‌دانیم ... بنابراین باید جد و جهد کرد که قوانین ما از حدود اسلامیه تجاوز نکنند.» شهید مدرس در جلسه دویست و هشتادم مجلس دوم، دوباره افکار عناصر منورالفکر را مورد انتقاد قرار داد و تصریح کرد: «فلسفه و ماهیت اصول و قوانین به واسطه پیامبر(ص) رسیده. آن چه که باید درباره آن بحث شود، موارد اجرای آن ماهیت و اداره امور با اعمال آن قوانین است ... هرجا لفظ قانون می‌گوییم، یعنی قانون اسلام، اعم از این‌که به عناوین اولیه یا ثانویه باشد.»
 

با اشغال بخش های وسیعی از ایران در جنگ جهانی اول و از هم پاشیده شدن شیرازه حکومت مرکزی، جمعی از دولتمردان وطن دوست، دولتی موقت در کرمانشاه، به ریاست نظام السلطنه مافی تشکیل دادند که شهید مدرس نیز در آن عضویت داشت. در پی گسترش میدان نبرد و حمله روس ها به مناطق غربی ایران، جنگ به کرمانشاه هم کشید و دولت موقت ناچار شد پس از جلب رضایت عثمانی ها، مقر خود را به اسلامبول منتقل کند. عثمانی ها گمان می‌کردند با این انتقال، زمینه نفوذ آن‌ها در امور داخلی ایران فراهم خواهدشد، اما حضور شهید مدرس تمام رویاهای دولتمردان عثمانی را نقش بر آب کرد. او به عنوان سخنگوی دولت موقت، در دیدار با سلطان عثمانی و بعد از آن‌که وی ایرانیان را به دلیل عدم تمایل به الحاق خاکشان به عثمانی شماتت کرد، با خونسردی و صلابت همیشگی گفت: «مقصود از مهاجرت ما ایرانیان به این کشور این است که اولاً، دولت عثمانی صحبت الحاق قسمتی از خاک آذربایجان را به خاک عثمانی موقوف نماید تا ثانیاً در موضوع صمیمیت بین برادران مسلمان ایرانی و عثمانی مذاکراتی به عمل آوریم.» سلطان عثمانی از این سخن برآشفت و با طعنه به شهید مدرس گفت: «شما در حکومت مشروطه ایران آن طور که باید و شاید کاری برای رفاه عمومی انجام نداده‌اید»، شهید مدرس فوراً پاسخ داد: «خیر این طور نیست که می‌فرمایید، زیرا ما یک اداره پستخانه تأسیس کرده‌ایم که با تمام نقاط دنیا ارتباط پستی بین‌المللی دارد و حال آن که در اسلامبولِ شما هر دولتی جداگانه پستخانه تأسیس کرده‌است و به برخی کشورها که دولتشان در این جا پستخانه ندارد، حتی نمی‌توان یک نامه فرستاد!» شهید مدرس در دیدار صدراعظم عثمانی، سعیدحلیم‌پاشا نیز، از رویکرد ضدایرانی وی و پیشنهادش برای پوشاندن لباس سربازان عثمانی بر تن سربازان ایرانی به شدت ناراحت شد؛ اما مانند همیشه آرامش خود را حفظ کرد و با لبخند گفت:«خیلی چیزهاست که باید بشود ولی نمی‌شود! من هم خیلی چیزها دلم می‌خواهد ولی ممکن نیست. از طرفی در وسط دانه گندم هم خطی است که به ماهیت آن لطمه‌ای نمی‌زند! ما همین لباسی را که داریم خوب است و شما همان لباسی را که دارید خوب است. ولی چقدر خوب بود که صدراعظم می‌گفتند: به جای آن که لباس سربازان ایرانی و عثمانی یکسان شود، برادران ایرانی و عثمانی یکدل شوند.» تمامیت ارضی و استقلال ایران، در همه نوشته‌ها و سخنان شهید مدرس، خط قرمز او محسوب می‌شد.

مقابله شهید مدرس با رضاخان، ریشه در باور مدرس به عزت ملی و مذهبی ایران و ایستادگی در برابر توطئه بیگانگان داشت. خصوصیت ویژه او، یعنی نداشتن ترس و طمع، سبب شد تا رضاخان برای ایستادن در برابر او با مشکلات زیادی روبه‌رو شود. مدرس از تقابل با رضاخان، در شرایطی که عملا همراهی نداشت، واهمه نمی‌کرد و اصولا اعتقاد داشت که طرف حساب او در این مبارزه رضاخان نیست. شهید مدرس در یکی از نطق‌های خود با اشاره به این موضوع گفت: «اختلاف من با رضاخان بر سر کلاه و عمامه و این مسائل جزئی نیست. من در حقیقت با سیاست انگلستان که رضاخان را عامل اجرای مقاصد استعماری خود در ایران قرار داده، مخالفم. من با سیاست‌هایی که آزادی و استقلال ملت ایران و جهان اسلام را تهدید می‌کند، مبارزه می‌کنم و راه و هدف خود را هم می‌شناسم.» وی که به ماهیت رضاخان و برنامه‌های او کاملا پی برده‌بود، به هر طرح ارائه شده توسط رضاخان به دیده تردید می‌نگریست و آن را در امتداد برنامه انگلیس برای استعمار بیشتر ایران می‌دانست و با نگاهی به آینده این طرح‌ها، می‌گفت: «در رژیم نویی که نقشه آن را برای ایران بینوا طرح کرده‌اند نوعی از تجدد به ما داده می‌شود که تمدن غربی را با رسواترین قیافه تقدیم نسل‌های آینده خواهند کرد. مدنیت مغرب و معیشت ملل مترقی را در رقص و آواز و دزدی و بی‌عفتی و مفاسد اخلاقی دیگر خواهندشناخت، مثل آن که آن چیزها لازمه متمدن بودن است.»

میرزاده عشقی، در دوره‌ای، یکی از مخالفان شهید مدرس بود. عشقی از کسانی محسوب می‌شد که گمان می‌کرد، رضاخان می‌تواند با اقداماتش، شرایط سیاسی و عمومی کشور را به شکلی مثبت تغییر دهد، اما خیلی زود متوجه عیان بودن دست بیگانگان در برکشیدن پهلوی به قدرت شد و به اشتباه خود پی برد. این تغییر رویه، کدورت‌ها و سوءتفاهم‌های پیشین عشقی را درباره شهید مدرس برطرف کرد و حتی طولی نکشید که روابط آن ها به دوستی پایدار و مستحکمی انجامید. ملک‌الشعرای بهار درباره ارتباط شهید مدرس و میرزاده عشقی می‌نویسد: «قبل از جریان جمهوریت، یک روز عشقی نزد من آمد و گفت: آقای بهار، من حالا متوجه اشتباه خود شده‌ام؛ می‌خواهم به حضور آقای مدرس بروم و عذرخواهی کنم؛ ولی خجالت می‌کشم. گفتم: مدرس را نشناخته‌ای، او اهل کینه و انتقام نیست؛ بیا با هم برویم. رفتیم به خانه مدرس، عشقی به محض ورود، خواست اظهار ندامت و شرمندگی کند؛ مدرس دست به سر و صورتش کشید و فرمود: «بیا که نوبت صلح است و دوستی و سلامت/ به شرط آن که نگوییم از گذشته حکایت» و اضافه کرد: گذشته را فراموش کن؛ همین الان شروع کنید علیه این دیکتاتور (رضاخان) که دارد می‌آید. عشقی همان جا دست ارادت [به سید] داد.» میرزاده عشقی، سرانجام به دست عمال رضاخان کشته شد و به طرز فجیعی ترور شد و به قتل رسید. قاتلان عشقی گریختند و تنها یکی از آن‌ها گرفتار شد که او را هم در محکمه قضایی تبرئه کردند. جنازه عشقی، در حالی به دست اقشار مردم و با حضور علمای اعلام، از جمله آیت‌ا... مدرس تا ابن‌بابویه تشییع شد که پیراهن خونینش، روی تابوت قرار داشت.

 

همه کسانی که به تاریخ معاصر علاقه دارند یا درباره آن مطالعه می‌کنند، از مخالفت صریح و آشکار شهید آیت‌ا... سیدحسن مدرس با انقراض قاجاریه و روی کار آمدن پهلوی، اطلاع دارند؛ موضوعی که در مجلس شورای ملی و در جریان تصویب ماده واحده رأی به انقراض سلسله قاجار، جلوه بیشتری یافت. آن‌چه کمتر درباره آن سخن گفته شده، دلیل این مخالفت آشکار است. آیا شهید مدرس طرفدار دودمان قاجار که سابقه خوبی در اداره کشور نداشت، بود؟ پاسخ به این پرسش را باید در اسناد و منابع تاریخی جست‌وجو کرد؛ آن‌جا که شهید مدرس، به احمدشاه درباره قدرت گرفتن رضاخان هشدار می‌دهد و دلایل مخالفت خود را با شاه شدن سردار سپه برمی‌شمارد: «من به این دلیل نمی خواهم سلسله پهلوی جای سلسله قاجاریه را بگیرد که به اقتضای روزگار و در اوضاع و احوال فعلی، مبادی ایمانی ما و مصونیت اجتماعی و سیاسی قوم ایرانی و استقلال و تمامیت ایران، هم اکنون، با بقای سلطنت تو گره خورده است. اگر مقصود فقط این بود که تو را از سلطنت بردارند و دیگری را بر تخت بنشانند، من که مدرس هستم صریحاً می‌گویم که هرگز با این جریان مبارزه نمی‌کردم؛ اما اکنون به من ثابت شده است که می‌خواهند بزرگ ترین ضربت انتقامی را بر پیکر ایران وارد سازند و انتظام حیات ملی ما را، بر هم ریزند و در تمام شعب اجتماعی و سیاسی ایران تغییراتی به وجود آورند و چیزهایی را از دست ما بربایند که در طول تاریخ و در سخت‌ترین اوضاع و احوال، ما را از مخاطرات خلاص کرده است.» شهید مدرس تصریح می‌کند: «دولت‌های مستعمره‌جوی اروپا، از سه قرن پیش برای استعمار ممالک شرق کمر همت بستند و اکثر ملل شرق را، خواه از لحاظ سیاسی و اقتصادی و خواه از لحاظ اجتماعی، به اسارت درآوردند. از میان ملت های آسیای وسطی، قومی که در مقابل مطامع بیگانه مقاومت ورزید و خود را لقمه چرب ولی پر خار و خس نشان داد، ملت ایران بود. بیشتر ملت‌هایی که در قرن گذشته یوغ بندگی را بر گردن نهادند، اسارت آن‌ها از راه اقتصادیات آغاز گشت، اما ملت ایران به حکم سابقه مدیریتی که در بازرگانی و تجارت دارد و بنا بر هوشمندی و استعداد ذاتی، تا توانست و تا برایش ممکن بود، از تله‌های مستعمره جویان گریخت. عجب آن است که ملت ایران در حالی از این تله‌ها می‌گریخت که برنامه آن‌چنانی برای گریختن نداشت و بدون آن که بداند، از تله‌ها می‌گریخت. در این موضوع، همین واقعه رژی و قضیه تحریم تنباکو که به پیروزی ایرانیان منجر گشت، کافی است. خلاصه امروز نیز می‌خواهند همه رشته‌ها و توانایی‌های اقتصادی و بازرگانی ما را به دست رضاخان، از هم بپاشند.»