4 نما از چالش توسعه زنجیره ارزش در پتروشیمی
مدیر عامل پتروشیمی در شرایطی از برنامهریزی برای تکمیل زنحیره ارزش در این صنعت سخن گفته که آمارها از توسعه نیافتگی این صنعت در تولید محصولات مهم و مورد نیاز و همچنین حجم کاریکاتوری تولید و تجارت در آن حکایت دارد
محمد حقگو- اظهارات دیروز مدیر عامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی حاکی از رویکردهای جدید در صنعت پتروشیمی است؛ صنعتی که توسعه آن عمق کافی برای تولید محصولات با ارزش افزوده بالا را نداشته است. به گزارش ایرنا، شاهمیرزایی در این باره از هدفگذاری برای خودکفایی در حوزه مهم کاتالیست ها خبر داده و تاکید کرده که بر اساس برنامه ریزی ها، می باید تمام محصولات پتروشیمی تولیدی در جهان در داخل تولید و زنجیره ارزش این صنعت تکمیل شود. با این اوصاف، در این گزارش، تصویری واضح تر از عبارت کلی توسعه زنجیره ارزش پتروشیمی خواهیم دید و این مطلب را بررسی می کنیم که توسعه نیافتن این صنعت، کشور را از چه منافعی محروم کرده است.
سهم حداقل 30 درصدی پتروشیمی از صادرات و بازار سرمایه
قبل از هر چیز باید به جایگاه مهم صنعت پتروشیمی در اقتصاد کشور اشاره کرد. پتروشیمی ها یکی از ارکان اصلی صادرات غیر نفتی، تولیدات صنعت شیمیایی بوده و همچنین یکی از ارکان اصلی بازار سرمایه کشورمان را به خود اختصاص داده اند. تا جایی که حتی از آن به عنوان یکی از طرف های انحصاری عرضه در بازار ارز کشور نیز یاد می شود. آمارهای ارائه شده خبرگزاری ایرنا به نقل از مدیر عامل شرکت ملی پتروشیمی نشان می دهد که صادرات محصولات پتروشیمی در سال 1401حدود 16 میلیارد دلار برای کشور ارزآوری داشته است. در نتیجه با در نظر گرفتن آمارهای بانک مرکزی که کل صادرات غیر نفتی کشورمان در سال گذشته را 42.25 میلیارد دلار نشان می دهد، می توان گفت که حدود 38 درصد کل صادرات غیرنفتی کشور در سال گذشته مربوط به این حوزه بوده است. از سوی دیگر اظهارات مهدوی ابهری، دبیر انجمن کارفرمایی پتروشیمی در 12 شهریور حاکی از این است که این صنعت در بازار سرمایه کشور، سهمی در حدود 30 درصد را به خود اختصاص داده است.
تولید مناسب تنها 8 محصول از 45 محصول مهم و مورد نیاز زنجیره ارزش پتروشیمی
اما این آمارها، گویای همه ماجرا نیست. به عبارت دیگر، این صنعت که کشور ما یکی از بزرگترین دارندگان ماده اولیه آن یعنی نفت و گاز است، با ارزش افزوده ای که از آن می توان انتظار داشت، فاصله زیادی دارد و دلیل آن به توسعه نیافتگی این صنعت در تولید محصولات با ارزش افزوده بیشتر در پایین دست بر می گردد. همان مطلبی که احتمالاً تاکنون زیاد شنیده ایم. با این حال، شاید تصویر درستی از آن نداشته باشیم.
در این زمینه گزارش مرکز مطالعات توسعه زنجیره ارزش نشان می دهد که اگر صنایع نفت و گاز از یک سو و از سوی دیگر صنایع نهایی مرتبط با پتروشیمی (مانند لاستیک، پلاستیک، رنگ، چسب، کود و سموم، دارو، آرایشی، خودرو و قطعات، لوازم خانگی، ساختمان، پوشاک، مبلمان، چاپ و بستهبندی، شوینده ها و تجهیزات الکترونیک) را در نظر نگیریم، صنعت پتروشیمی از 3 حلقه واسط خوراکها، محصولات پایه و محصولات میان دستی تشکیل شده است. با این حال، نمودار نشان می دهد که تنها بخش کمی از محصولات مورد نیاز در هر حلقه هم اینک در کشور تولید می شود. به عنوان مثال در دسته خوراک ها، از 8 محصول مورد نیاز کشور، تنها وضعیت 2 محصول مناسب است. این رقم در محصولات پایه 3 از 9 و در محصولات میان دستی، 3 از 28 است! در نمودار، سلول های زردرنگ، محصولاتی به عنوان نمونه هستند که میزان تولید آن ها تا فروردین 1401، بهرغم کشش بازار داخلی و جهانی، در داخل کشور کافی نبوده و در برخی مواقع سال، به دلیل نبود عرضه کافی، شاهد رقابت های شدید در بورس کالا و عدم تامین کافی مواد اولیه صنایع نهایی بوده ایم. سلول های قرمز رنگ نیز نشان دهنده محصولاتی هستند که بهرغم نیاز کشور و صنایع تا اوایل سال گذشته در کشور تولید نشده اند. این موضوع منجر به آن شده که صنایع نهایی تکمیلی، اشتغال زا و دانش بنیان که محرک اصلی توسعه اقتصادی کشور هستند، با نبود مواد اولیه دست و پنجه نرم کنند.
تولید و تجارت کاریکاتوری در نبود برنامه متوازن صنعتی
در نموداری که به آن اشاره شد، عمدتاً نقاط ضعف تولید در صنعت پتروشیمی نمایش داده شده است. با این حال، مشاهده می شود که تولید کنونی نیز چندان متناسب با نیاز نیست. گزارش 19257 مرکز پژوهش های مجلس در این باره مصادیقی از این عدم توازن را نشان داده است. به عنوان مثال آمارها نشان می دهد که با وجود رشد قابل ملاحظه تولیدات این صنعت در سال های اخیر، میزان معاملات محصولات پتروشیمی در بورس کالا نسبت به فروش نهایی، از 11 درصد در سال 94، تنها 4 درصد تا سال 1400 افزایش یافته و به 15 درصد رسیده است. این بدان معنی است که تولیدات صنعت پتروشیمی در راستای تامین نیازهای صنایع پایین دست و تکمیل زنجیره ارزش برنامهریزی نشدهاند.
آمارها همچنین در حوزه صادرات پتروشیمی نشان می دهد بهرغم آن که 2 محصول متانول (از گروه محصولات پایه) و اوره (از گروه محصولات میان دستی) به لحاظ مقداری 46 درصد از سبد صادراتی محصولات پتروشیمی را در سال 1400 به خود اختصاص داده اند، اما به لحاظ ارزش، فقط سهم 27 درصدی از کل درآمد ارزی این صنعت داشته اند. در سوی مقابل، پلی اتیلن بهتنهایی دارای سهم وزنی 15 درصدی در سبد صادرات، اما سهم ارزشی 29 درصدی بوده است.
از سوی دیگر ملاحظه می شود ترکیب محصولات تولیدی صنعت پتروشیمی کشور موجب شده ارزش صادراتی هر تن محصولا صادراتی کشور طی سال های 90 تا 1400 بهطور متوسط 642 دلار بر تن باشد. این رقم در سال 1400، حدود 568.6 دلار بر تن بوده، در حالی که ارزش هر تن محصول وارداتی به این صنعت در همین سال به حدود 2000 دلار بر تن رسیده است.