چشیدن طعم قهوه قجری در فنجان ادبیات!
گفتوگو با کمال شفیعی، شاعر، نویسنده و پژوهشگر ادبیات که تازهترین کتاب خود را با همکاری محمد بیرنگ درباره ادبیاتِ دوره قاجار منتشر کرده است
![](http://neo.khorasannews.com/content/upload/476669c6-47c3-4fe4-abac-77094a08b1d6.jpg)
الهه آرانیان- بعد از اینکه شاعران و مخاطبان شعر از پیچیدگیها و نازکخیالیهای بیش از حد سبک هندی که بیدل دهلوی و صائب تبریزی از سرآمدان آن هستند، خسته شدند، گروهی از شاعران به این فکر افتادند که دوباره برگردند به دوران سبک خراسانی و سبک عراقی و به شیوه فردوسی، سعدی، حافظ و... شعر بگویند. به این ترتیب سبک ادبی بازگشت به وجود آمد؛ یعنی بازگشت به سبکهای ادبی گذشته. در این دوره بیشتر شاعران به این دلیل که کارشان فقط تقلید و تکرار شاعران گذشته بود، از خلاقیت و نوآوری خالی شده بودند و متاسفانه در این دوره شاهد بروز شاعرانی نوگرا و خلاق با شعری تازه نیستیم. حاکمیت سیاسی ایران در این دوره با سلسله قاجار بود؛ حکومتی که قهوه قجریاش معروف است! روشی برای کنار گذاشتنِ مخالفان و بدخواهان. حالا تصور کنید این قهوه قجری در فنجان ادبیات و فرهنگِ آن دوران هم بوده باشد! یعنی ستم و کملطفی حاکمان قاجار در حق ادبیات، یکی از عواملِ کمفروغی و سردرگمیِ شاعران این دوره و بازگشتِ بیفایدهشان به گذشته بودهاست. اواخر دوره قاجار و پس از انقلاب مشروطه، زمینههای بیداری و نوگرایی در ادبیات و ظهور چهرههایی مانند نیما یوشیج پدید آمد. کمال شفیعی، نویسنده، شاعر و پژوهشگر ادبیات با همکاری دکتر محمد بیرنگ کتابی با عنوان «قهوه قجری در فنجان ادبیات» منتشر کردهاست که به بررسی ادبیات دوره بازگشت و زمینههای بروز نوگرایی در شعر فارسی دوره قاجار میپردازد. این کتاب دومین جلد از مجموعهای شش جلدی است که تاریخ و ادبیات ایران را به صورت محتوامحور بررسی کرده است. کمال شفیعی در گفتوگو با خراسان از محتوای «قهوه قجری در فنجان ادبیات» و سبک بازگشت ادبی و زمینههای نوگرایی که به ادبیات بیداری معروف است، گفتهاست.
چه شد که به سراغ بررسی دوره بازگشت ادبی و پس از آن رفتید؟
دغدغه پرداختن به نقد ادبی و پژوهش در این حوزه را باید در کمبود منابعی دانست که در دورههای تحصیلی و پژوهشی با آن مواجه بودهام. ایده شکلگیری این پژوهشها را با دوست دانشورم، دکتر بیرنگ در میان گذاشتم و شروع به نگارش دو مجموعه که مقدمهای بر یک مجموعه شش جلدی است، کردیم. کتاب اول با نام «هَزاران پارسی در سرزمین هِزار ایزد» به بررسی ادبیات دوره صفویه اختصاص یافته و کتاب دوم با عنوان «قهوه قجری در فنجان ادبیات» به بررسی ادبیات دوره قاجاریه اختصاص دارد. فیشبرداریها و منابع این مجموعه آثار، یا همان شش مجلد از سالهای گذشته دستهبندی و آماده شده بود که پس از همکاری جناب دکتر بیرنگ کار نگارش دو جلد آغاز شد.
دوره پس از بازگشت ادبی که به ادبیات بیداری معروف است، چه ویژگیهایی دارد؟
بیگمان یکی از رازآلودترین و پردامنهترین مباحث تاریخ ادبیات ایران، ادبیات عصر قاجار و پس از آن است. این دوره را باید به دلایل بسیار یکی از مهمترین روزگاران ادبی ایران دانست. در این عصر برای نخستین بار شاهد شکلگیری جریانهای گوناگون ادبی و تاثیر فرهنگی شگفت ادبیات بر ساحتهای گوناگون ایران و سرشت سیاسی، اجتماعی و فرهنگی کشور هستیم. فراز و فرودهایی که از پسِ آن، زمینههای بروز و ظهور نیما رقم خورد، در این دوره تاریخی است که باید به آن عصر طلایی ترجمه، عصر طلایی ادبیات کودک و نوجوان، دوره درخشان شعر سیاسی، عصر شگفت ادبیات نمایشی، دوره تابناک برآمدن موسیقی سیاسی و اجتماعی، دوره شکلگیری ادبیات زنان، دوره گسترش ادبیات طنز و فکاهه، دوره گسترش مدارس نوین و دانشهای نو و چاپ و گسترش نشریات و روزنامهها گفت.
![](http://neo.khorasannews.com/content/upload/0aa0b83c-34b3-4612-8072-a6ff101d4925.jpg)
عنوان «قهوه قجری در فنجان ادبیات» به چه موضوعی اشاره دارد؟
عنوان کتاب برگرفته از تلخکامیها و شادکامی هایی است که از یک سو در دل انقلاب مشروطه نهفته است و از سوی دیگر به رسوم خاندان قجری در از میان برداشتن مخالفان خود با دعوت به صرف قهوه اشاره دارد و از سویی نیز در بردارنده مفهوم مدنظر نویسندگان برای معرفی کسانی است که عمر شریف خود را صرف برافروختن چراغ دانایی و خردورزی در سایه ادبیات کردهاند اما از ایشان کمتر سخنی به میان آمده است.
کدام شاعران زمینههای نوگرایی و خلاقیت را در ادبیات پس از دوره بازگشت فراهم آوردند؟
در این دوره با گستره وسیعی از دانشمندان و شاعران مواجه هستیم که هریک در حوزه یا حوزههایی در ادبیات این دوره اثرگذار بودهاند و به شکل دقیق نمیتوان از شخص خاصی به تنهایی سخن به میان آورد. در مجموع از بزرگانی مانند میرزاده عشقی، سید اشرفالدین نسیم شمال، ملک الشعرا بهار، شمس کسمایی، تقی رفعت، هوشنگ ایرانی، نیما یوشیج و... میتوان سخن گفت.
تحقیق و پژوهش روی این کتاب چقدر زمان برد و با چه مشکلاتی در این راه مواجه بودید؟
گردآوری منابع این کتاب از سالهای بسیار دور صورت گرفته بود، اما مدت زمان فیشبرداری و نگارش این اثر بیش از یک سال زمان برده است که امیدواریم موردپسند علاقهمندان به ادبیات و پژوهشهای ادبی قرار گیرد. در این دوره برای پژوهشها مشکلات بسیاری وجود داشت. در یک کلام باید گفت کار پژوهش به معنای شکستن استخوان زیر بار تعهد است؛ تعهد به تاریخ، ادبیات و مخاطب.