ابتدای سال 88 رییس وقت سازمان جهادکشاورزی خراسان رضوی از برنامه ریزی اجرای دقیق الگوی کشت در آن سال خبر داد. اگرچه الگوی کشت به آن سال نرسید و در سال 89 در همه شهرستان ها انجام شد و پس از آن به همه مجموعه های جهاد کشاورزی در استان ابلاغ شد، اما در نهایت تغییر محسوسی در روند کشاورزی استان ایجاد نشد. با توجه به این که یکی از اصلیترین نیازهای هر فعالیت پویا، برنامهریزی در چارچوب اهداف کلی آن فعالیت است؛ بخش کشاورزی نیز بهعنوان یکی از مهم ترین فعالیتهای اقتصادی جوامع مختلف نیازمند برنامهریزی های منسجمی در جهت رسیدن به توسعه و مقابله با بحرانهای موجود است.
اجرای ناقص الگوی کشت
سال نامه آماری کشاورزی استان نشانگر این است که در سال زراعی 93-94 سطح محصولات زراعی حدود 674 هزار هکتار بوده است. ازاین مقدار یک چهارم آن به طور کامل در زیر کشت دیم قرار داشته که با این وجود توانسته تنها 2 درصد از 5089تن محصول زراعی استان را تولید کند. حوزه آبریز مرزی شرق با وسعت ۴/۶ درصد از مساحت کل کشور، ۳/۱ درصد از کل منابع آب تجدید شونده کشور را تشکیل می دهد. اقلیم استان خراسان که بیش از 74 درصد آن در محدوده خشک و خیلی خشک قرار دارد، حاکی از کمبود آب مورد نیاز برای کشاورزی در استان است.
مجتبی مزروعی رییس جهاد کشاورزی استان در رابطه با اجرای الگوی کشت می گوید: در سال 93 بخشنامه الگوی کشت برای همه شهرها و فرمانداران ارسال و ابلاغ شده است. در این مدت الگوی کشت صحیح آماده بوده و نیاز به ابزار اجرایی دارد. در ذیل این الگو اهمیت فراوانی به باغات و کشت محصولات دارویی داده شده و حمایت هایی نیز انجام شده است. اما متاسفانه با توجه به این که در بخش کشاورزی سرمایه گذاری درستی انجام نشده است، این طرح به طور کامل بازدهی نخواهد داشت. مبنای بودجه ای این بوده که 6.8 درصد از اعتبارات تملک دارایی ها به کشاورزی اختصاص یابد، که تحقق نیافته است.
با توجه به این که 7درصد از اراضی زیر کشت کشور در استان خراسان قرار دارد، نیاز مبرمی برای تغییر سیستم آبیاری سنتی به مکانیزه وجود دارد. رییس جهاد کشاورزی استان در مورد این مسئله نیز گفت: تاکنون 120هزار هکتار از یک میلیون هکتار اراضی استان زیر پوشش آبیاری تحت فشار قرار گرفته است. البته ظرفیت جهاد در مکانیزاسیون 350هزار هکتار است که این با وجود بودجه کافی و همیاری کشاورزان میسر خواهد شد.
جای خالی مشورت با کشاورز
ضرورت همیاری کشاورزان با جهاد کشاورزی در این مورد بدیهی است، اما همیشه در اجرای یک طرح باید تمامی نیاز های آن قید شود. برای بررسی موضوع همیاری کشاورزان با آقای غلامی که به عنوان کشاورز نمونه الگوی کشت در باشگاه کشاورزان جوان معرفی شده است گفت و گو کردیم . با این حال وی انتقادات جدی از عملکرد مسئولان جهاد کشاورزی دارد. غلامی دهیار کریم آباد رشتخوار در رابطه با اجرای الگوی کشت در روستای خود می گوید: بخشنامه الگوی کشت به روستای ما رسیده است اما هیچ کارشناسی برای اجرای آن وجود نداشته است. به ما در این بخشنامه گفته شده که محصولات پر آب کاشته نشود. اما این که چه گیاهی را به عنوان جایگزین در نظر بگیریم و چه چیزی بکاریم گفته نشده است. در مزارع روستای ما متاسفانه، مزرعه الگو برای افزایش انگیزه و رغبت کشاورزان درنظر گرفته نشده است. این الگوی بخشنامه ای هم سازگار با همه مناطق نیست و باید بررسی مزرعه به مزرعه انجام شود.
او در رابطه با تسهیلات ارائه شده و حمایت ها نیز می گوید: در طرح های بلاعوض برای حمایت شروطی موجود است که امکان گرفتن حمایت را ناممکن می کند. برای مثال یکی از شرایط تسهیلات داشتن خانه سنددار در شهر است. اگر کشاورزان نباید روستای خود را ترک کرده و به شهر مهاجرت کنند پس چگونه از آن ها خانه سنددار در شهر می خواهید!
درصد اجرای الگوی کشت مشخص نیست!
در پاسخ سوال میزان درصد اجرا شده از الگوی کشت در استان، درصد مشخصی را اعلام نکردند. با این حال رییس سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی می گوید: اگر فقط 14 درصد الگوی کشت استان اجرا شود و به جای محصولاتی با نیاز آبی بالا ،باغات را جایگزین کنیم، ارزش افزوده بخش کشاورزی استان 2.5 برابر افزایش می یابد.
صالحی معاون بهبود تولیدات کشاورزی جهاد کشاورزی گفت: درباره اجرایی شدن الگوی کشت نمی توان درصد مشخصی را اعلام کرد، زیرا برای آن آیین نامه اجرایی دیده نشده در نتیجه معیاری برای اندازه گیری اجرایی شدن آن موجود نیست. باید بسته حمایتی به طور دقیق معین شود که بتوان با استفاده از آن به تغییر الگوی کشت پرداخت. الگوی کشت نیاز به فرهنگ سازی و آموزش دارد. به علت این که قوانین اجرایی این اصلاح ساختاری مشخص نشده عملیات صورت گرفته غالبا در سطح راهنمایی و ارشاد بوده است.
صالحی با توجه به محدودیت منابع اجرای این الگو می گوید: با این حال سعی کرده ایم بهره وری از کشت را در سطوح مختلف افزایش دهیم. برای مثال در استان دیگر از کشت برنج حمایتی نخواهیم کرد. هم چنین در کشت چغندر پاییزه تغییرات مثبتی در کاهش مصرف آب داشتیم. در چارچوب اصلاح الگوی کشت و مصرف بهینه آب اجرای سامانه های آبیاری نوین اعم از آبیاری بارانی، قطره ای و میکرو نیز در دستور کار است.
با این شرایط اجرای دقیق الگوی کشت محال است!
با این که هیچ قانون و اهرمی برای ملزم کردن کشاورزان به الگوی کشت وجود ندارد اما در برنامه های تشویقی و حمایتی می توان کشاورزان را به سمت اصلاح الگوی کشت هدایت کرد.
حسن حیدری رییس مرکز تحقیقات راهبردی غذا و کشاورزی در مورد الگوی کشت می گوید: اصلاح الگوی کشت موضوع مهمی است ولی معلول مسائل متفاوتی در کشاورزی است.
یکی از این مسائل که مربوط به دولت است، این است که دولت و حاکمیت در حوزه کشاورزی توان قاعده گذاری ندارد. هم چنین فضای کشاورزی ایران دارای توان ابزار به رفتار درآوردن نیست.
حیدری نبود اطلاعات در کشاورزی را مشکل دوم اجرای الگوی کشت می داند :" مسئله دیگر مربوط به بحث شفافیت اطلاعات است. در کشاورزی ما اطلاعات دقیقی نداریم. اطلاعات موجود دارای خطای 50درصدی است و بسیاری از سیستم های اطلاع یابی دقیق هم چون حد نگاری و یا کاداستر اراضی انجام نشده است. وزارت کشاورزی ادعا می کند 70 سیستم اطلاعاتی داریم. اما در نهایت اسناد ارائه شده براساس خوداظهاری پیمانکاران و کشاورزان است.
رییس مرکز تحقیقات راهبردی کشاورزی با محال دانستن اجرای دقیق الگوی کشت، گفت: در اروپا که الگوی کشت پیاده شده، به کشاورزان یارانه سبز به صورت مستمر می دهند. اما ما با وجود کمبود توان بودجه ای قادر به پرداخت این یارانه نیستیم. با نداشتن زیرساخت مناسب توان اجرای الگوی کشت وجود ندارد.
مسئله دیگر در این موضوع مباحث علمی مورد نیاز است. حیدری در این باره نیز می گوید: ما مشکلات عدیده علمی داریم. برای مثال شاخص آب مجازی اصلا علمی نیست و یا در مباحث تولید مرکبات ما بر خلاف اعلام مسئولین اضافه تولید نداریم. در صورتی که با بررسی علمی این مسائل مشخص می شود.
اصلاح الگوی کشت؛ یک ضرورت بدیهی
الگوی بهینه کشت برنامهای است که با هدف مدیریت بهینه ترکیب مکانی گیاهی تدوین میشود. این برنامه با توجه به فرصتها و تهدیدهای اکوفیزیولوژیکی، عوامل تولید، مسائل اقتصادی، عوامل فرهنگی و اجتماعی، تکنولوژیهای نوین و ... طراحی میشود.
طراحی و اجرای الگوی بهینه کشت سالهاست که در بسیاری از کشورهای جهان بهکار گرفته شده و به کمک آن بسیاری از مشکلات تولید محصولات زراعی، باغی و مرتعی نیز مرتفع شده است. یکی از ابزارهای مهم در شکلگیری و اجرای الگوی کشت جهت گیری سیاستهای حمایتی دولت اعم از سیاستهای اقتصادی، بازرگانی و قانونی و پشتیبانی دولت از بخش کشاورزی است که در این راستا هدفمند کردن یارانههای بخش کشاورزی و مدیریت بهینه آن اهمیت خاصی دارد.
اگر چه سیاستهای کلی نظام در بخش کشاورزی به طور مشخص نسبت به تدوین الگوی بهینه کشت توصیه صریحی ندارد، اما تحقق بسیاری از بندهای طرح شده در این سیاستها بدون تدوین الگوی بهینه کشت امکان پذیر نیست:
تامین امنیت غذایی با تکیه بر تولید از منابع داخلی و نیل به خود کفایی در محصولات اساسی
ارتقاء سطح سلامت مواد غذایی، اصلاح و بهینه کردن الگوی مصرف
حمایت موثر از تولید و صادرات با توجه به مزیتهای نسبی و خلق مزیتهای جدید
ارتقاء ضریب بهرهوری از آب در تولید محصولات کشاورزی و استفاده علمی و بهرهبرداری بهینه از سایر نهادههای تولید
حمایت موثر از ساماندهی فرآیند تولید و اصلاح نظام بازار محصولات کشاورزی با هدف بهبود رابطه مبادله بخش با سایر بخشها
شاخصهای اقتصادی در الگوی کشت باید بهگونهای تعیین شود که با انتخاب نوع محصول همراه با افزایش بهرهوری از منابع موجود (آب و خاک و...)، حداکثر درآمد را برای کشاورزان و تولید کنندگان به همراه داشته باشد و کشاورزان بتوانند با افزایش درآمد و سود حاصل از فروش تولیدات، نسبت به سرمایهگذاری و توسعه فعالیتهای خود اقدام کنند و بدین ترتیب رونق اقتصادی را در بخش کشاورزی شاهد باشیم.
در استان خراسان رضوی گروهی از محصولات کشاورزی همانند پسته، زعفران، تولیدات گلخانهای و گیاهان دارویی که از مزیت نسبی بالاتر و مطلوبیت اقتصادی بیشتری برخوردارند میبایست پس از محصولات اساسی با اولویت در الگوی کشت قرار گیرند.
هم چنین یکی از راهکارهای لازم برای اصلاح الگوی تولید و کشت استفاده از ابزار مهم تامین کنندگان بزرگ یا (provider) ها هستند. با استفاده از این ابزار می توان به کاهش هزینه ها و بهبود کیفیت دست یافت. باید دید جهاد کشاورزی استان در این زمینه چه اقداماتی را در پیش می گیرد.