در آستانه روز بزرگداشت شیخ مفید
تعداد بازدید : 50
مرزبان معارف اهل بیت (ع)
نویسنده : جواد نوائیان رودسری info@khorasannews.com
ابوعبدا... محمد بن محمد بن نعمان الحارثی العکبری، عالم و اندیشمند بزرگ شیعه در قرن چهارم و اوایل قرن پنجم هجری قمری است. «ابن شهرآشوب» در کتاب «معالم العلماء»، تولد شیخ مفید را در سال 338 (هـ.ق) می داند. این، تاریخی است که بسیاری از مورخان و علمای شیعه، از جمله شاگرد او، شیخ توسی، آن را تأیید کرده اند. شیخ مفید در خاندانی اهل فضل و دانش متولد شد.
پدرش از دانشمندان بنام عصر خود بود و به همین دلیل، شیخ مفید به «ابن معلم» نیز، شهرت یافته است. خاندان شیخ مفید، اصالتاً از اهالی «عُکبرا»، قریه ای در فاصله ده فرسنگی بغداد، بودند. پدر شیخ مفید، زمانی که وی دوران خردسالی را می گذراند به بغداد، مرکز علمی جهان اسلام، هجرت کرد.
در محضر بزرگان
شیخ مفید فراگیری علوم دینی را از کودکی آغاز کرد. او از محضر استادان بنام عصر خود که دارای مشرب های فقهی مختلف بودند، بهره برد. از استادان او می توان به «ابن قولویه»، «شیخ صدوق» و «ابن جنید اسکافی» اشاره کرد. شیخ مفید از درس علمای سایر مذاهب اسلامی نیز، استفاده می کرد. هوش سرشار و روحیه سخت کوش و دانش پژوه، او را در سنین جوانی به یکی از دانشمندان بزرگ جهان اسلام تبدیل کرد. موفقیت شیخ مفید در مناظره با علمای سایر مذاهب، باعث ملقب شدن وی به «مفید» شد؛ هرچند در این زمینه روایات دیگری نیز ذکر شده است.
نوآوری برای پاسداری از معارف اهل بیت(ع)
شیخ مفید در دوران طلایی تمدن اسلامی، حوزه علمیه شیعه را در بغداد رونق بخشید و توانست با تدوین اصول فقه، عملاً شیوه جدیدی در عرصه اجتهاد ایجاد کند؛ این شیوه، راه میانه ای بود که در آن، هر دو شیوه حدیثی و قیاسی نیز وجود داشت. او این روش را در کتاب «التذکرة بأصول الفقه» شرح داد و شاگردانش یعنی «شیخ توسی» و «سید مرتضی» در آثار فقهی خود، آن را تکمیل کردند. شیخ مفید، همچنین مورد احترام و توجه حاکمان دوران خود بود.
خاندان شیعی آل بویه و به ویژه، عضدالدوله که برخی او را مقتدرترین فرد این دودمان می دانند، برای شیخ مفید، احترام فراوانی قائل بودند. با توجه به این که شیخ مفید در زمان درگذشت عضدالدوله تنها 34 سال داشته است، می توان نبوغ و جایگاه علمی او را در زمانه ای که می زیسته است، به خوبی دریافت. هم زمانی دوران زندگی شیخ مفید با آغاز عصر غیبت کبری و ضرورت دوچندان ورود فقهای شیعه به مباحث اجتهادی، برای مصون نگه داشتن معارف اهل بیت(ع) از انحراف و بدفهمی، ارزش نوآوری ها و تلاش های او را مضاعف می کند.
بدون تردید، شیخ مفید نقشی مهم و اساسی در مرزبندی اندیشه های شیعی ایفا کرد. او حوزه علمیه شیعه در بغداد را رونق بخشید و زمینه را برای فعالیت و پرورش بزرگانی همچون سیدمرتضی و شیخ توسی فراهم کرد.
شیخ مفید از منظر رهبر انقلاب
مقام معظم رهبری، 22 سال قبل، در پیام به کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، نوشته اند:« این نابغه بزرگوار، با احساس نیاز زمان و با تکیه بر قدرت علمی خود، وارد این میدان دشوار شد و کار بی سابقه و بس مهم و حساسی را آغاز کرد و به حق باید اذعان کرد که از عهده این کار بزرگ بر آمده است.
مدعا این نیست که پس از کار مفید هیچ کس در فهم محتوای تشیع دچار جهل و گمراهی نشده یا نمی توانسته بشود؛ بلکه مدعا این است که فهم این مکتب و شناخت حدود و مرزهای آن، برای آن کس که در طلب آن بوده، میسر گردیده و در فقه و کلام، مدرسه اهل بیت(ع)، بی آن که با نحله دیگری مشتبه شود، با نشانه ها و ویژگی های خاص خود، همواره در معرض فهم و شناخت پژوهشگران قرار گرفته است. مفید برای تأمین این هدف بزرگ، به یک سلسله کار علمی دست زده، که هر یک درخور بررسی و تحقیقی مستقل است.»(پیام به کنگره جهانی هزاره شیخ مفید- 28/1/72)
شیخ مفید با این کار هویت مستقل مذهب شیعه را تثبیت کرد. او با وجود مناظره های متعدد با علمای بیشتر مذاهب اسلامی، بیش از همه به نقد مکتب معتزلی پرداخت.
مقام معظم رهبری در این زمینه مرقوم فرموده اند:«سرّ این مطلب آن است که در میان فرق مختلف اسلامی، معتزله به خاطر شباهت میان برخی از اصول آنان با اصول تشیع، در معرض این شبهه قرار گرفته اند که مکتب آنان اصل و منشاء بسیاری از عقاید شیعه است و یا حتی بالاتر از این، اعتزال همان تشیع است با تفاوت هایی در میان. و این به نوبه خود این گمان غلط را پدید آورده که مجموعه کلام شیعه، زاییده کلام معتزلی، یا اصول کلام شیعی، همان اصول کلام معتزلی است و همان طور که قبلاً گفته شد، تبعاتی بر این پندار غلط مترتب گشته است.»
آثار و شاگردان ماندگار
شیخ مفید آثار ارزشمند و پرباری از خود باقی گذاشته است. کتاب «الارشاد فی معرفة حجج ا... علی العباد»، نخستین کتابی است که درباره زندگانی ائمه اطهار(ع) به رشته تحریر درآمده است. این کتاب مورد استناد و اعتماد تمام پژوهشگرانی است که بعد از شیخ مفید به نگارش آثاری در این باره پرداخته اند. کتاب دیگر شیخ مفید، «المقنعه»، یکی از قدیمی ترین متون فقهی شیعه است که توسط شیخ توسی، به صورت مبسوط، در کتاب «تهذیب الاحکام» شرح داده شده است.
از دیگر آثار شیخ مفید می توان به «العیون و المحاسن»، شرح مناظرات او با علمای سایر مذاهب اسلامی، «اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات»، در مبانی علم کلام شیعه و «الافصاح فی الامامه»، در اثبات امامت امیرالمؤمنین(ع) اشاره کرد.
از شاگردان برجسته شیخ مفید نیز می توان «شیخ توسی» معروف به شیخ الطائفه، «سید رضی»، گردآورنده نهج البلاغه، «نجاشی»، رجالی معروف، «ابوالفتح کراجکی»، «سلّار دیلمی» و «ابویعلی، محمد بن حسن جعفری» نام برد. وفات شیخ مفید، ظاهراً در سال 413 (هـ.ق)، در بغداد روی داده است.
در تشییع پیکر شیخ بیش از صدهزار نفر شرکت کردند و شاگردش، «سید مرتضی» بر پیکر او نماز خواند. آرامگاه شیخ مفید در حرم مطهر امام جواد(ع) در مجاورت استادش، «ابن قولویه» قرار دارد.
مهم ترین نکات
خاندان شیخ مفید، اصالتاً از اهالی «عُکبرا»، قریه ای در فاصله ده فرسنگی بغداد، بودند. پدر شیخ مفید، زمانی که وی دوران خردسالی را می گذراند به بغداد، مرکز علمی جهان اسلام، هجرت کرد.
شیخ مفید نقشی مهم و اساسی در مرزبندی اندیشه های شیعی ایفا کرد. او حوزه علمیه شیعه در بغداد را رونق بخشید و زمینه را برای فعالیت و پرورش بزرگانی همچون سیدمرتضی و شیخ توسی فراهم کرد.
کتاب «الارشاد فی معرفة حجج ا... علی العباد»، نوشته شیخ مفید، نخستین کتابی است که درباره زندگانی ائمه اطهار(ع) به رشته تحریر درآمده است. این کتاب مورد استناد و اعتماد تمام پژوهشگرانی است که بعد از او، به نگارش آثاری در این زمینه پرداخته اند.
در تشییع پیکر شیخ مفید بیش از صدهزار نفر شرکت کردند و شاگردش، «سید مرتضی» بر پیکر او نماز خواند. آرامگاه شیخ مفید در حرم مطهر امام جواد(ع) در مجاورت استادش، «ابن قولویه» قرار دارد.