سرگذشت حرم مطهر رضوی طی 12 قرن
تعداد بازدید : 172
تاریخ توسعه حرم مطهر رضوی
نویسنده : جواد نوائیان رودسری info@khorasannews.com
ولایت توس از دیرباز، یکی از مهم ترین ولایات خراسان قدیم بوده است؛ ولایتی با جمعیت فراوان و زمین های حاصلخیز که در مسیر کاروان های تجاری قرار داشت و از این رهگذر، اقتصادی قدرتمند و پویا را به وجود آورده بود. این منطقه در زمان خلیفه سوم به دست مسلمانان فتح شد. ظاهراً در آن دوران، «نوغان» بزرگ ترین شهر ولایت توس محسوب می شده و از رونق و شهرت بسزایی برخوردار بوده است. در نخستین سده، پس از فتح ولایت توس، گروه های مختلفی از اعراب مسلمان وارد آن شدند و در آن سکنا گزیدند. از میان افراد و شخصیت هایی که در این دوره وارد توس شده اند، می توان به «ربیع بن خثیم»، مشهور به «خواجه ربیع»(متوفی به سال 61 هـ.ق) اشاره کرد که مزار وی در این منطقه همچنان باقی و مشهور است.خراسان، در اوایل قرن دوم هجری قمری، یکی از کانون های مهم فعالیت علیه امویان بود. قیام «یحیی بن زید»، نواده امام حسین(ع) و شهادت مظلومانه او در این منطقه، نشان دهنده خیزش عمومی خراسانیان علیه ظلم و ستم امویان بوده است. بعدها، ابومسلم خراسانی، با ادعای تلاش برای به حکومت رساندن فردی از خاندان پیامبراسلام(ص)، توانست از انگیزه دینی و عدالتخواهانه خراسانیان سوءاستفاده و راه را برای استیلای عباسیان هموار کند. با روی کار آمدن عباسیان، «حمید بن قحطبه طایی»، به عنوان حاکم جدید به توس فرستاده شد. وی باغی در نزدیکی نوغان داشت که در آن کاخی احداث کرده بود. به نوشته «ابن اثیر» در «الکامل فی التاریخ»، «حمید بن قحطبه»، فرزند «قحطبة بن شبیب طایی»، از نقبای عباسیان بود و در دوران «منصور دوانیقی» به عنوان حاکم ولایت خراسان منصوب شد. قرار داشتن کاخ و مقر حکومت «حمید بن قحطبه» در باغی نزدیک نوغان، نشان دهنده قدمت و جایگاه سیاسی و اجتماعی این منطقه در خراسان آن روزگار است. ظاهراً، «حمید بن قحطبه» در دوران «مهدی عباسی» و پیش از به حکومت رسیدن «هارون عباسی»، درگذشت. با این حال، کاخ «ابن قحطبه» در نزدیکی نوغان، زمانی که «هارون» به این منطقه آمد، همچنان پابرجا بود و او را پس از مرگ در همین مکان دفن کردند. «مأمون عباسی» هم پس از به شهادت رساندن امام رضا(ع) دستور داد پیکر مطهر ایشان را در همین مکان به خاک بسپارند. وجود مرقد مطهر حضرت ثامن الحجج(ع) ، باعث رونق و توسعه هر چه بیشتر این منطقه شد. چند قرن بعد، شهر «نوغان» و قریه «سناباد» که نزدیک مرقد نورانی امام رضا(ع) قرار داشت، توسعه یافتند و به هم پیوستند و به این ترتیب، شهر مشهد در ولایت توس شکل گرفت.
حرم مطهر رضوی، مکانی برای زیارت و عبادت
«ابن حوقل»، جغرافیدان نامی مسلمان که در اواسط قرن چهارم هجری قمری از منطقه توس دیدن کرده است، در کتاب «صورة الارض» می نویسد:«شهرهای توس عبارتند از: رایکان[رادکان]، طبران[تابران]، نوقان و تُروغوَذ[طرقبه] و مرقد علی بن موسی الرضا(ع)، نزدیک شهر نوقان و در نزدیکی قریه ای به نام سناباد قرار دارد. اطراف مرقد را با دیوار بلندی محصور کرده اند. داخل این حصار، ساختمانی زیباست و جمعی در آن معتکف هستند.» روایت «ابن حوقل» نشان می دهد که مرقد منوّر امام رضا(ع) از دیرباز، افزون بر محلی زیارتی، مکانی برای عبادت و تهجد هم، بوده است. این موضوع نقش مهمی در اهتمام به بنای حرم مطهر رضوی و توسعه آن داشت. احتمال دارد که توسعه بارگاه منور رضوی در دوره حکومت «امیر منصور، محمد بن عبدالرزاق»، حاکم توس در عهد سامانیان، شتاب بیشتری به خود گرفته باشد. برخی مورخان معتقدند که او شیعی مذهب بود و تلاش هایی برای توسعه حرم مطهر رضوی و آسایش زائران و مجاوران آن انجام داد.
توسعه حرم در دوره غزنوی
این توسعه و ساخت و ساز، در دوران غزنویان، با وجود رویکرد شیعه ستیزانه آنها، ادامه پیدا کرد. «بیهقی»، مورخ معروف این دوره، در کتاب خود، ضمن شرح حال «سوری بن معتز» می نویسد:« مشهد علی بن موسی الرّضا، علیه السلام، را که بوبکر شهمرد، آبادان کرده بود، سوری در آن زیادت های بسیار فرموده بود و مناره ای کرد و دیهی خرید فاخر و بر آن وقف کرد.» بر اساس روایت «بیهقی»، به جز «سوری بن معتز»، ظاهراً یکی از دبیران «مسعود غزنوی» به نام «ابوالحسن عراقی» نیز برای توسعه و ساخت و ساز بنای حرم مطهر رضوی تلاش فراوانی کرد و هم او بود که کاریز خشک شده مشهد را احیا و کاروانسرایی در این شهر بنا کرد و مسجد معروف به «بالاسر» را ساخت. «ابوالحسن عراقی» وصیت کرده بود پس از مرگ، او را در حرم مطهر امام رضا(ع) دفن کنند. به نظر می رسد توجه به مضجع شریف امام هشتم(ع)، در این دوره، عمومیت یافته باشد. این مسئله را می توان از موقوفه های دوران غزنویان در مشهد، به خوبی دریافت. فردی به نام «ابوالقاسم کثیر»، در سال 393 هجری قمری، یعنی سه سال پس از به قدرت رسیدن «محمود غزنوی»، قرآن نفیسی را وقف حرم مطهر امام رضا(ع) کرده است. ظاهراً تاریخ ایجاد نقاره خانه در حرم منور رضوی نیز به دوره غزنویان باز می گردد.
احداث نخستین باروی مشهد
توسعه بنای حرم مطهر رضوی در دوره سلجوقیان شتاب کمتری داشت. این امر بیشتر به رویکردهای مذهبی خاص سلاطین سلجوقی مربوط می شد. با این حال، با آغاز زوال سلجوقیان و تغییر مشی مذهبی آنها، از دوران سلطان سنجر به بعد، برخی ساخت و سازها در مشهد و به ویژه، حرم مطهر رضوی، برای رفاه حال زائران و مجاوران انجام شد. قدیمی ترین سنگ مرقد مطهر امام رضا(ع) که در حال حاضر در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می شود و با خطی شبه کوفی نوشته شده است، مربوط به سال 516 هجری قمری و دوران امارت «عضدالدین فرامرز علی»، والی دست نشانده سلطان سنجر سلجوقی است. «عضدالدین فرامرز» در سال 510 هجری قمری، ساخت باروی شهر مشهد را آغاز کرد؛ بارویی که احداث آن تا سال 515 هـ.ق طول کشید. مورخان و کارشناسان هنری معتقدند که برخی کاشی کاری های اطراف ضریح مطهر امام رضا(ع) و قسمت های قدیمی حرم رضوی نیز در دوران سلطان سنجر انجام شده است.
توقف موقت توسعه در دوران مغولان
توسعه شهر مشهد و حرم مطهر امام رضا(ع) در دوره خوارزمشاهیان نیز ادامه یافت. بعضی از کاشی های فاخر و ارزشمند حرم منور رضوی را منسوب به این دوره تاریخی می دانند. با این حال، حمله مغولان و اشغال مشهد، نه تنها روند توسعه را متوقف کرد، بلکه خرابی های زیادی در پی آورد. برخی منابع تاریخی از تخریب بخش هایی از بارگاه منور رضوی توسط مهاجمان مغول سخن گفته اند، اما ظاهراً مغولان به تاراج اموال حرم مطهر اکتفا کردند و آسیبی به اصل بنا نرساندند. دلیل این مدعا، باقی ماندن کتیبه هایی است که پیش از حمله مغولان، در حرم مطهر رضوی نصب شده بود.
رونق مشهد در دوره شاهرخ تیموری
در دوره ایلخانی، برخی ویرانه های شهر مشهد ترمیم شد، اما با هجوم تیمور به خراسان، دوباره هرج و مرج همه جا را فرا گرفت. این وضعیت تا دوران حکومت شاهرخ، پسر تیمور، ادامه داشت. در دوران شاهرخ، اقدامات برای آبادانی شهر مشهد و توسعه حرم مطهر رضوی از سر گرفته شد. با از بین رفتن توس، جمعیت مشهد افزایش یافت و باروهای قبلی فضای لازم برای سکونت مجاوران و اقامت زائران را تأمین نمی کرد. به همین دلیل، بارویی جدید برای شهر ساخته شد. افزون بر این، با همت «گوهرشاد»، همسر خردمند شاهرخ، مسجد جامع زیبایی در مشهد ساختند که به «مسجد گوهرشاد» معروف شد. این مسجد یکی از شاهکارهای معماری اسلامی است. از دیگر بناهای این دوره می توان به بنای «مدرسه پریزاد» اشاره کرد که بانوی بانی آن، «پریزاد»، ندیم «گوهرشاد» و ظاهراً از نوادگان «ربیع بن خثیم» معروف به «خواجه ربیع» بوده است. ساخت مدرسه «دو درب»، رواق های «دارالسیاده» و «دارالحفاظ» نیز در همین دوره انجام گرفت. توسعه و عمران مشهد و به ویژه، حرم مطهر رضوی در دوره تیموری، باعث رونق شهر و افزایش جمعیت آن شد.
توسعه حرم مطهر از دوره صفویه به بعد
در دوره صفویه، شهر مشهد اهمیت و موقعیتی دوچندان یافت و احداث بارویی بلند برای آن، به فرمان شاه تهماسب صفوی آغاز شد. مدتی بعد، به فرمان او، کاشی های گنبد حرم مطهر رضوی را جمع آوری و خشت های طلا را جایگزین آن کردند. در همین دوره، مناره کنار گنبد نیز طلاکاری شد. در دوران شاه عباس اول، حرم مطهر رضوی و شهر مشهد، بیش از پیش توسعه یافت و سومین خیابان ایران، با طراحی شیخ بهایی در این شهر ساخته شد. سرداران و رجال صفوی، موقوفات ارزشمندی را وقف حرم مطهر رضوی کردند. مدارس مهمی مانند مدرسه«عباسقلی خان شاملو» تأسیس و برخی رواق ها به حرم مطهر ضمیمه شد. بعدها، در دوران نادرشاه افشار، توسعه مشهد ادامه یافت و در پی جاری شدن نهر نادری که آب چشمه «گلسب»(چشمه گیلاس امروزی) را به حرم مطهر می رساند، سقاخانه ای ساختند که ابتدا به سقاخانه نادری و سپس به نام سازنده اش، به سقاخانه «اسماعیل طلایی» معروف شد. ظاهراً بین سال های 1144 تا 1145 هـ.ق، نادرشاه سنگابی یکپارچه از سنگ مرمر و با ظرفیت سه کُر را از هرات به مشهد آورد و فرمان احداث سقاخانه را داد. این سقاخانه را در سال 1347هـ.ش بازسازی کردند. در دوران قاجاریه، آینه کاری حرم مطهر آغاز شد. ظاهراً این کار با آینه کاری روضه منوره رضوی در سال 1275هـ.ق (1237هـ.ش) آغاز شده است. همچنین صحن دیگری به مجموعه ساختمان های حرم مطهر رضوی افزوده شد که ابتدا به صحن «نو» معروف بود و امروزه با نام صحن «آزادی» شناخته می شود. ایوان این صحن در دوره ناصرالدین شاه طلاکاری شد و به ایوان «ناصری» شهرت یافت. کاشی کاری های ارزشمند این صحن نیز مربوط به دوران قاجار است.با پیروزی انقلاب اسلامی، توسعه حرم مطهر شتابی چند برابر پیدا کرد. افزایش تعداد زائران و مجاوران بارگاه منوّر امام رضا(ع) و لزوم خدمت رسانی بهتر و بیشتر، باعث شد طرح های عمرانی متعددی در حرم مطهر رضوی اجرا شود. طی سال های پس از پیروزی انقلاب اسلامی، رواق ها و صحن های متعددی به حرم مطهر امام رضا(ع) افزوده شده است که از میان آنها، می توان به صحن های «جامع رضوی»، «کوثر»، «هدایت»، «غدیر» و رواق های «امام خمینی(ره)»، «دارالحجه»، «غدیر»، «کوثر» و «دارالمرحمه» اشاره کرد.