مشهد قدیم به روایت «نفوس ارض اقدس»
نویسنده : جواد نوائیان رودسری info@khorasannews.com
ظاهراً نخستین سرشماری دقیق نفوس و مسکن در ایران، با دستور «میرزاحسین خان سپهسالار»، صدراعظم ناصرالدین شاه، انجام شد. این سرشماری تمام کشور را در بر نمی گرفت و محدود به شهرهای بزرگ و به ویژه تهران بود. «میرزاحسین خان سپهسالار» طی حکمی دستور داده بود:«هر کسی در قریه ای که ساکن است، اعم از غریبه و بومی، از مرد و زن و صغیر و کبیر، خواه طفل شیرخوار گهواره باشد و یا آن که پیرمرد صدساله، خواه غنی باشد و صاحب ملک و علاقه و زارع و کاسب و خوش نشین و عمله و بیگانه و صحیح الاعضاء و شَل و لنگ و یک چشم، زن باشد یا مرد، زن بی شوهر باشد یا طفل یتیم بی پدر و مادر، رعیت قدیم قریه یا جدیدی که از جای دیگر آمده باشد، به هر صنف و صنعت که باشد، مشخص نمایند و تا ممکن است بر وجه تحقیق و الا از روی تخمین، سن و سال آنها را بنویسند و از این حکم احدی مستثنا نیست.» این که صدراعظم ناصرالدین شاه چگونه به فکر انجام سرشماری دقیق نفوس و مسکن در ایران افتاد، به طور دقیق معلوم نیست، اما به نظر می رسد، انجام این کار با موضوع تنظیم مالیات ها در ارتباط بوده باشد. در پی این دستور، کار سرشماری در برخی شهرهای ایران آغاز شد، با این حال، دقتی که مورد نظر صدراعظم بود، کمتر مد نظر قرار می گرفت.
مشهد، یکی از شهرهایی بود که پس از این فرمان، سرشماری نفوس آن توسط فردی به نام «زین العابدین میرزای قاجار» انجام شد. تا پیش از سرشماری «زین العابدین میرزای قاجار» در سال 1257 خورشیدی، آمار دقیقی از جمعیت مشهد در دست نبود. 12 سال پیش از این سرشماری، نخستین آمارگیری مشهد، توسط کدخدایان محلات پنجگانه آن زمانِ شهر، انجام گرفت. به نوشته «مهدی سیدی» در مقدمه کتاب «نفوس ارض اقدس»، این آمارگیری تنها تعداد خانه ها و مغازه های شهر را مشخص می کرد که بر اساس آن، مشهد دارای 11 هزار و 88 باب خانه و مغازه، 167 باب مسجد، 19 باب مدرسه، 47 باب حمام و 56 باب آب انبار بوده است. شش ماه پس از این آمارگیری، ناصرالدین شاه، برای نخستین بار، به خراسان آمد و در ماه صفر سال 1284 (1245خورشیدی) وارد مشهد شد و کدخدایان، آماری تقریبی را از جمعیت شهر به وی ارائه کردند که نشان می داد خانه های شهر، 7600 باب و جمعیت مشهد، حدود 60 هزار نفر بوده است. با این حال، آمار جمعیت شهر مشهد در تمامی این سرشماری ها غیر دقیق است و نمی توان چندان به آن اعتماد کرد. این قبیل آمارهای تقریبی در نوشته های سیاحان غربی نیز به چشم می خورد، چنان که «فریه» و «خانیکوف»، در نوشته های خود، جمعیت شهر مشهد را 60 هزار نفر می دانند، حال آن که آمار نفر اول، مربوط به دوره محمدشاه قاجار و آمار نفر دوم، مربوط به دوره ناصرالدین شاه قاجار است.
سند «نفوس ارض اقدس»
سرشماری «زین العابدین میرزای قاجار» که در کتابی با عنوان «نفوس ارض اقدس» ثبت شده، نخستین سرشماری دقیق و علمی در شهر مشهد است. بر اساس نوشته «مهدی سیدی»، مصحح این کتاب، از «نفوس ارض اقدس» تنها یک نسخه باقی مانده که در سال 1318 هـ.ش، وقف کتابخانه ملی شده است. «زین العابدین میرزای قاجار» در ابتدای کتاب، «حاصل جمع کل نفوس» شهر مشهد را 57 هزار و 287 نفر ذکر کرده است که از این تعداد، 20 هزار و 46 نفر، زن و بقیه مرد یا کودک بوده اند. او سرشماری شهر را خانه به خانه انجام می داد. در جدول تنظیم شده توسط «زین العابدین میرزای قاجار»، ابتدا نام صاحبخانه، سپس، تعداد ساکنان آن خانه به تفکیک مرد، زن، پیر، جوان، پسر، دختر و شیرخوار ثبت شده است. او در جدول تنظیم شده، بخشی را به ثبت وضعیت اقتصادی و شغل افراد، بر اساس «متمول»، «متوسط» و «فقیر» اختصاص داده است. همچنین، افراد از نظر وابستگی به دستگاه حکومتی نیز به «نوکر دولت و آستانه»، «رعایا» و «صانعین»(پیشه وران) تقسیم شده اند. یکی از جالب ترین اطلاعاتی که می توان از سرشماری «زین العابدین میرزای قاجار» به دست آورد، حرفه های رایج در مشهد 137 سال پیش است. از میان ده ها عنوان شغل ثبت شده در این کتاب که امروزه تقریباً وجود ندارند، می توان به «شَمّاع» (شمع ساز)، «هیمه کش» (هیزم کش)، «کلاهدوز»، «میرآب» (تقسیم کننده آب)، «تفنگ ساز»، «عصار» (روغن گیر)، «دلاک»، «صباغ» (رنگرز یا رنگ ساز)، «مُکاری» (کرایه دهنده چهارپایان)، «خارکش»، «مُقَنی» (کارگر قنات)، «ساربان» (شُتُردار)، «عَلاف» (علوفه فروش)، «ندّاف» (پنبه زن)، «دالان دار» (محافظ کاروانسرا)، «شالفروش»، «علاقه بند» (ابریشم باف)، «سلسله دوز» (سوزن دوز)، «حناسای» و «سَقّا» اشاره کرد. جالب این جاست که برخی مشاغل امروزی نیز، یک قرن قبل، با عنوان دیگری شناخته می شده اند؛ مانند «چُرَکچی» که همان نانوای امروزی است. نگاهی به ترکیب جمعیتی ثبت شده در کتاب، که محاسبات آن به همت «مهدی سیدی» تکمیل شده ، نشان دهنده برخی از ویژگی های بافت جمعیتی محلات مشهد، در 137 سالِ قبل است.
سراب، محله ای اعیان نشین
در میان 6 محله مشهد، محله «سراب»، به دلیل دارا بودن باغ های متعدد و مصفا، محله اعیان نشین شهر محسوب می شد. افزون بر قرار داشتن مقر حکومتی در این محله، بیشتر کارکنان عالی رتبه دولت و آستان قدس نیز در آن ساکن بودند. مظهر بسیاری از قنات های مهم شهر نیز، در محله سراب قرار داشت و قنات معروف «سناباد»، از میان آن عبور می کرد. طبق سرشماری «زین العابدین میرزای قاجار»، تعداد خانه های اجاره ای این محله، بیش از سایر محلات مشهد بود و سران آواره افغانی و عُمّال حکومتی آنها را اجاره کرده بودند. از ساکنان معروف این محله می توان به «عمادالملک»، حاکم طبس، «علیمردان خان نصرت الملک امیرتومان»، رئیس ایل تیموری و «محمدحسن ناظر»، ناظر آشپزخانه آستان قدس اشاره کرد.
سرشور، نماد هویت شهری
محله «سرشور»، محله ای نیمه اعیان نشین بود. فقیران اندکی در این محله زندگی می کردند. طبق آمارهای «زین العابدین میرزای قاجار»، بیشترین ساکنان محله «سرشور»، پیشه وران بودند. ملک التجار شهر در این محله ساکن بود و متخصصانی مانند طبیبان، هنرمندان و شاعران، در محله «سرشور» زندگی می کردند. «مهدی سیدی»، در متنی که به عنوان توضیح در کتاب «نفوس ارض اقدس» گنجانده است، می نویسد:«در مجموع، محله سرشور از هویت شهری متعارفی برخوردار بود و ساکنان آن، شایستگی بیشتری برای عنوان شهرنشین داشته اند.»
عیدگاه، نبض اقتصاد شهر
محله عیدگاه، میان محله «سرشور» و «پایین خیابان» قرار داشت. طبق آماری که «زین العابدین میرزای قاجار» ارائه داده است، 111 خانواده از 114 خانواده یهودی ساکن مشهد، در عیدگاه زندگی می کردند. محل زندگی آنها تا نیم قرن پیش به محله «جهودها» معروف بود. به لحاظ ترکیب جمعیتی، «عیدگاه»، بیشترین تعداد ثروتمند و کمترین تعداد فقیر را در خود جای داده بود. این محله، منازل وقفی زیادی داشت و تعداد تکیه ها و مساجدش بیش از سایر محله ها بود. از میان مأموران دولتی ساکن در محله «عیدگاه»، داروغه شهر، سمتی مهم تر از دیگران داشت. با توجه به قرار گرفتن محله در مسیر پر رفت و آمد و پر زائر مشهد به سمت نیشابور و تهران، واحدهای تجاری آن رونق خاصی داشتند.
پایین خیابان، پرجمعیت ترین محله شهر
آمارهای ارائه شده از سوی «زین العابدین میرزای قاجار» نشان می دهد که محله «پایین خیابان»، بیشترین تعداد واحد مسکونی و کمترین فضای سبز شهری را داشته است. قرار گرفتن این محله در مسیر مشهد به سمت هرات و مرو و حملات پیاپی راهزنان و مهاجمان، این محله را به منطقه ای پرمخاطره تبدیل کرده بود. از سوی دیگر، آمارهای کتاب «نفوس ارض اقدس» نشان می دهد که «پایین خیابان» محله فقیرنشین مشهد محسوب می شده است. این محله، شلوغ ترین و پرجمعیت ترین محله شهر بود. تراکم جمعیت در این محله بسیار بالا بوده است. نزدیک بودن محله «پایین خیابان» به اراضی زراعی خارج از شهر، باعث شده بود حرفه بخش مهمی از ساکنان آن، کشاورزی باشد. طبق گزارش «زین العابدین میرزای قاجار»، تنها زنی که در محله «پایین خیابان» صاحبخانه محسوب می شد، بانویی به نام «حاجی خانم» بود.
نوغان، محله کشاورزان
محله «نوغان» یکی از قدیمی ترین محلات شهر مشهد بود. بر اساس اطلاعات مندرج در کتاب «نفوس ارض اقدس»، «نوغان»، پس از «پایین خیابان» بیشترین واحد مسکونی را داشت. در مجاورت محله «نوغان»، روستاهای متعددی وجود داشت؛ روستاهایی مانند «جمع آباد»، «شُقا»، «محراب خان»، «سمزقند» و «خیرآباد» که اراضی زراعی وسیعی داشتند. به همین دلیل، بخش عمده ساکنان این محله، کشاورز بودند. به نوشته «زین العابدین میرزای قاجار»، تعدادی از صاحب منصبان شهر، مانند «نایب التولیه» آستان قدس، در این محله سکونت داشتند.گزارش دقیق و ارزشمند «زین العابدین میرزای قاجار»، با عنوان «نفوس ارض اقدس یا مردم مشهد قدیم»، توسط استاد «مهدی سیدی» تصحیح شده و با حاشیه و توضیح وی، از سوی معاونت فرهنگی و اجتماعی شهرداری مشهد به زیور طبع آراسته شده است.