رکودزدایی ازاقتصاد وقف
نویسنده : محمدعلی ندائی manedaee@gmail.com
شنبه همین هفته بود که سخنران چهارمین همایش وقف ورسانه درتبیین وضعیت وقف درکشورهای غربی هم از میزان زیاد وقف دراین کشورها سخن گفت وهم ازنقش تاثیرگذارآن درجامعه .
او اظهار کرد که بسیاری از دانشگاه ها ومراکزعلمی غرب مانند دانشگاه هاروارد بردرآمد موقوفات متکی هستند وازدرآمد 40میلیارد دلاری موقوفات خود هزینه های انبوه شان را تامین می کنند .او همچنین به نقش ساختاری وقف دراین کشورها هم اشاره کرد و معتقد بود که این کشورها بحران مالی چند سال پیش خود را نیز با کمک همین بنگاه های وقفی وخیریه ای توانستند پشت سربگذارند وازرکود وسقوط به سلامت عبور کنند.
فارغ ازاین نقش برجسته وکارکرد موثروقف درجامعه امروزغرب، اگرما نیزبه تاریخ فرهنگ وتمدن چند صدسال قبل ایران برگردیم ونقش وتاثیروقف را درجامعه آن روز ایران بررسی کنیم ، به روشنی درخواهیم یافت که جریان علم ودانش وامورعام المنفعه آن دوران بردوش خیران وواقفان استوار بوده است و صدقات جاریه نبض زندگی وحیات علمی وفرهنگی ایران را در دست داشته اند .
موقوفه ربع رشیدی ومدارس باقی مانده ازدوران صفوی درمشهد مقدس با موقوفات بسیاروگسترده ،گواه روشن این مدعاست.چه بسا همین حضورموثروکارکرد اجتماعی گسترده بود که نادرشاه افشاررا به تصرف موقوفات واداشت ومتصرفات را درراه حفظ وحراست ازکیان جامعه استفاده کرد.
وقف ونظام سیاسی
با نگاهی گذرا به تاریخ چندقرن اخیرایران اسلامی می توان گفت؛ همواره بین وقف ونظام سیاسی حاکم ارتباط وثیق ومستحکمی برقراربوده وهرگاه تحولی درسپهرسیاست ایران رخ داده ،نهاد وقف وموقوفات نیز ازاین تغییرمصون نمانده است.دخل وتصرفات نادرشاه و رضاشاه گواه این ارتباط وپیوند است که نشان دهنده اثرگذاری وجایگاه برجسته موقوفات دراداره جامعه وپیوند آن با نظام سیاسی است.همین ارتباط موجب شد تا دردوران حکومت این دو حاکم ،وقف افول کند وبه تدریج و در دوره های بعد در حد یک نهاد مردمی (NGO)فروکاهد وقدرت وقوت پیشین خود را ازدست بدهد .
حیات دوباره وقف پس ازانقلاب اسلامی
به دلیل اوج وفرود وقف در نظام های سیاسی مختلف،پس از پیروزی انقلاب اسلامی وتاسیس جمهوری اسلامی ایران ،زمینه احیای وقف فراهم شد وبا قرارگرفتن نماینده ولی فقیه دررأس سازمان اوقاف وامورخیریه ،روند جدیدی درمسیر احیای صدقه جاریه وقف پدید آمد .با این همه روزآمدی وبازمهندسی جایگاه گذشته وقف کاری عظیم وسترگ بود که جد وجهد بسیاری می طلبد .دراین راستا هرچند که سازمان اوقاف تلاش های ستودنی بسیاری به انجام رساند اما این تلاش ها ازجنس کارهای ستادی ادارات بود ونه نقشه جدیدی برای وقف .زیرا مبارزه با موقوفه خواری ،کشف موقوفه های جدید واصلاح اجاره های موقوفات ومانند آن ،برنامه های بنیادینی نیست که رکود ورخوت را ازوقف بزداید وجایگاه پیشین وقف را به آن بازگرداند.
طرح تحول اقتصادی وقف
در راستای رکودزدایی ازوقف واحیای جایگاه وکارکرد اجتماعی آن بود که دوسال قبل حجت الاسلام والمسلمین محمدی رئیس سازمان اوقاف دردیداربا آیت ا...جوادی آملی از دستور کارقرارگرفتن طرح تحول اقتصادی وقف خبرداده وگفته بود که برای این کار نیازمند پشتوانههای علمی، فقهی و حقوقی هستیم.درعین حال با گذشت دوسال ازطرح این مسئله خبری ازآن دررسانه ها منتشرنشده ومعلوم نیست که چه سرنوشتی پیداکرده است.البته روشن است که تحول دراقتصاد وقف نیازمند پشتوانه های فقهی وعلمی قابل توجهی است . زیرا مالی که وقف شد از ملک واقف خارج می شود و باید در همان جهتی که واقف تعیین کرده است ، استفاده شود و تخلف از مواردی که واقف تعیین کرده به لحاظ شرعی ممنوع و حرام است؛ازاین رو تغییروتحول دروقف نیازمند پشتوانه علمی وفقهی است .به همین دلیل حجت الاسلام محمدی اجرای طرح تحول اقتصاد وقف را مستلزم پشتیبانی فقها دانسته وگفته بود : اگر پشتوانه علمی و فقهی نداشته باشیم در عمل با مشکل مواجه خواهیم شد.او افزوده بود: برای تبدیل «صدقه جامده» به «صدقه جاریه» نیازمند پاسخ گویی به سوالات و شبهات و تحول در زمینه وقف هستیم تا موقوفات از حالت سکون خارج و موجب رونق مملکت شود.بنابراین باید گفت بیش ازآن که جامعه نیازمند وقف های جدید باشد نیازمند احیا وبازسازی وبروزکردن موقوفات وجریان ساختن آن ها درجامعه است. موضوعی که به نقشه راه نیازدارد تا رکود ورخوت را ازصدقه جاریه بزداید وآن را درشریان های جامعه به جریان اندازد.
وقف ، موجود زنده
اهمیت نوسازی وبه روزکردن وقف ازجمله توصیه های آیت ا...جوادی آملی در دیداررئیس سازمان اوقاف باایشان در5آذرماه جاری بود .ایشان دراین دیدار ،وقف را همانند یک موجود زنده توصیف و اظهار کردند: واقفان امروز باید دست آیندگان را برای تغییر کاربری وقف باز نگاه دارند، همانند این که باغ وقفی که امروز در میان شهر قرار گرفته است کاربری را مثل گذشته ندارد، بنابراین در صورت اذن می توان کاربری آن را به بهترین شکل تغییر داد؛ هیچ زمانی نمیتوان نیت وقف و موقوفه را تغییر داد، زیرا مال وقفی را تا ابد نمیتوان از حالت وقف خارج کرد. ایشان با بیان این که یک گونه از وقف، وقف جهادی است، گفتند: متأسفانه هیچ اثری از جهاد فی سبیل ا... در وقف نامهها وجود ندارد، کشور اسلامی ما به طور قطع دشمنان بسیاری دارد، بنابراین مناسب است که وقف جهادی به وجود آید و این مسئله باید از سوی مسئولان فرهنگ سازی شود.
تشکیل کمیته مشترک با حوزه
دراین میان بازمهندسی وقف هم ازنظرفقهی وهم ازنظرجامعه شناختی وکارکردهای اجتماعی، چارچوب نقشه راهی است که می تواند وقف را به جایگاه شایسته خود برساند .
براین اساس پسندیده است سازمان اوقاف مدیریت اوقاف مربوط به حوزه های علمیه وسایرمراکزعلمی وحتی دیگروقفیات را دراختیار کسانی که مستقیم ازمنافع موقوفه بهره مند می شوند ، قراردهد وخود به نظارت ومدیریت کلان موقوفات اقدام کند.چنان که مدتی است مدارس علمیه وارد این کارشده وگام هایی درراستای موقوفات خود برداشته اند.حجت الاسلام محمدی، رئیس سازمان اوقاف وامورخیریه نیزدردیداراخیرخود با مراجع عظام تقلید ،درگزارشی ازتشکیل کمیته مشترک با حوزه خبرداد وگفت : کمیته مشترکی از شورای عالی حوزه و سازمان اوقاف به استان ها سفر کرده و مجموعه موقوفات مربوط به حوزه علمیه را شناسایی می کنند. وی افزود: دو هزار و 700 موقوفه برای حوزههای علمیه وجود دارد، که درسال 93 از درآمد این موقوفات حدود 15 میلیارد تومان در اختیار حوزههای علمیه قرار گرفته است.
اوقاف به روایت آمار
اطلاع از وضعیت آماری امروز اوقاف ازجمله اموری است که می تواند ما را دربازمهندسی وقف یاری کند .حجت الاسلام محمدی آذرماه امسال گزارشی به مراجع عظام تقلید ارائه کرد . به گزارش رسا وی مجموعه موقوفات به ثبت رسیده درسامانه اوقاف کشور را 173 هزار و 627 موقوفه اعلام کردو افزود: بخشی از وقفها موقوفات انتفاعی است که شامل مساجد و حسینیهها می شود که 94 هزار و 982 موقوفه هستند، بخشی دیگر منفعتی بوده که از آن ها درآمد حاصل می شود که 78 هزار و 645 موقوفه است، نیات موقوفات 779 نیت بوده است.
حجت الاسلام والمسلمین محمدی خاطرنشان کرد: درصددیم که موقوفات کشور را موضوعی کنیم، هزار و 127 موقوفه درمانی در کشور وجود دارد، بیش از 95 درصد از مجموعه درمانی قم موقوفه به شمار می رود، موقوفاتی که نیات آن ها برای فقرا بیان شده بیش از سه هزار موقوفه است.وی اضافه کرد: 42 موقوفه برای ازدواج جوانان وجود دارد که درآمد آن حدود یک میلیارد و 600 میلیون تومان بوده که به 809 زوج مساعدت شده است، 148 موقوفه در سطح کشور برای دانش آموزان وجود دارد که 21 هزار نفر از درآمد این موقوفات استفاده می کنند.
50هزارموقوفه برای امام حسین(ع)
وی با بیان این که 50 هزار موقوفه برای امام حسین(ع) در کشور وجود دارد، گفت: 205 موقوفه در کشور برای اعزام افراد به عتبات عالیات است وبیش از هزار مدرسه از موقوفات در اختیار آموزش و پرورش قرار دارد.