![](/Resource/images/titrbullet.png)
ایرانگردی
تعداد بازدید : 57
جلوه های تاریخ و هنر اسلامی در «نقش جهان»
نویسنده : جواد نوائیان رودسری info@khorasannews.com
برای کسانی که دوستدار معماری اسلامی – ایرانی هستند، اصفهان، قطعهای از بهشت است. مساجد، بازارها و مدارس علمیه این شهر، یکی از چشمنوازترین جلوههای معماری در سراسر دنیا و میدان نقشجهان، هسته مرکزی و قلب همچنان تپنده این هنر روحافزاست. «مریت هاکس» که کمی پیش از سال 1314 هـ.ش از اصفهان دیدن کردهاست، درباره زیباییهای این شهر، مینویسد:«زیبایی خالص و ناب، فقط در مسجد شیخ لطفا... به چشم میخورد ... کاشیهای بسیار زیبا، به شکلی ماهرانه کنار هم نصب شدهاند و گنبد مسجد را به شکل دستهگلی دلفریب درآوردهاند. گویا گذشت زمان در لعاب کاشیها اثری نداشتهاست.» «دیولافوا»، جهانگرد فرانسوی هم که در سال 1259 هـ.ش به اصفهان سفر کرده است، درباره میدان نقشجهان مینویسد: «برای من مکشوف است و می توانم با نهایت اطمینان بگویم که در دنیای متمدن امروز، هیچ بنایی وجود ندارد که بتواند از حیث وسعت و زیبایی و تقارن عمارات، شایسته مقایسه با این میدان باشد. این عقیده شخص من نیست، سایر اروپاییان هم که در فن معماری و مهندسی تخصص دارند، با من هم عقیدهاند.»
پیش از «نقش جهان»
با این حال، تاریخ شکلگیری میدان نقش جهان، به پیش از دوره صفویه باز میگردد. در عهد سلجوقی، زمین صاف و هموار میدان را «کوشک» مینامیدند؛ جایی که در آن جشنها و مراسم رسمی برگزار میشد و گاه، مکانی برای تنبیه خاطیان و مجرمان بود. برخی از مورخان برآنند که تا پیش از صفویه، در محل فعلی میدان، باغی مصفا وجود داشت که آن را «نقش جهان» می نامیدند. در دوره سلجوقیان که اصفهان مدتی به عنوان پایتخت برگزیده شد، فعالیتهای عمرانی فراوانی در این شهر صورت گرفت. اما این فعالیتها، به طور عمده، در بافت قدیمی شهر انجام شد و «نقش جهان»، جایی که بعدها محل ساخت میدان مشهور شهر شد، از این توسعه محدود، بهره چندانی نبرد.
صفویه و شکوه «نقش جهان»
به دستور شاه عباس یکم، پایتخت صفویه در سال 977 هـ.ش، از قزوین به اصفهان منتقل شد. تا پیش از پایتخت شدن اصفهان، این شهر تنها یک میدان داشت، میدانی به نام «کهنه میدان» که امروزه به «سبزه میدان» معروف است. شاهعباس، در رونق اصفهان بسیار کوشید. در عهد او بود که معماران بزرگی همچون شیخ بهایی، طرحی از یک شهر بزرگ و مدرن را برای اصفهان ریختند. شاه عباس یکم، بافت قدیمی شهر اصفهان را تغییر نداد و تصمیم گرفت اصفهان را از اطراف، گسترش دهد. «جیان روبرتو اسکارچیا»، در کتاب «هنر صفوی، زند و قاجار» مینویسد:«در مرکز شهر اصفهان، میدان نقشِ جهان، که مستطیلی شکل بود و بالغ بر 1600 پا، طول داشت، ساخته شد. این میدان را برای بازی چوگان در نظر گرفته بودند. در فاصله نزدیک به میدان، خیابان مشجری به نام چهار باغ پیریزی شد که کوچههای قدیمی، پر پیچوخم و خاکی شهر را در یک خط مستقیم دو مایلی قطع می کرد. میدان و خیابان اینگونه بر شهر قدیمی اصفهان تحمیل شد و فضای معماری آن را دگرگون کرد.» با این حال، «اسکارچیا» اشارهای به ویژگیهای منحصر به فرد معماری میدان و ابنیه اطراف آن نکردهاست. میدان نقش جهان، به طول 505 و عرض 160 متر، طوری طراحی شدهبود، که در تمام مدتی که خورشید در آسمان میدرخشید، تمام میدان از نور مستقیم آن روشن میشد.
معماران چیرهدست
طراحی میدان را دو معمار چیره دست به نامهای «استاد محمدرضا اصفهانی» و «استاد علیاکبر اصفهانی» انجام دادند؛ معمارانی که نامشان بر کتیبه سَر درِ مسجد جامع عباسی که امروزه به مسجد امام(ره) معروف است و مسجد شیخ لطفا... ، حک شده است. در چهار طرف میدان نقش جهان،4 بازار ساخته شد که بعدها به مرکز اصلی تجارت شهر اصفهان تبدیل شد. افزون بر این، 4 بنای مجلل و باشکوه نیز در هر طرف میدان ساخته شد؛ در غرب، عمارت عالیقاپو به عنوان مقر حکومتی، در شرق، مسجد شیخ لطفا...، در شمال، سر در زیبای بازار قیصریه و در جنوب، مسجد زیبای جامع عباسی. «ژان شاردن»، جهانگرد مشهور فرانسوی که در سال 1044 هـ.ش از اصفهان و میدان نقش جهان دیدن کردهاست، در سفرنامه خود مینویسد:«در اطراف این بناهای عالی، پایه و منجنیقهایی از چوب قرار دادهاند کـه روی آنها، از پایین تـا بـالا، جـای چراغ ساخته شدهاست و در جشنها و اعیاد، روی آنها چـراغ میگذارند و روشن میکنند. در هیچ کجای دنیا چنین چراغانی باشکوهی دیده نمیشود؛ زیرا تعداد ایـن چراغهـا در حدود 50 هزار عدد است.»
مسجد شیخ لطفا...
مسجد شیخ لطفا... با گنبد زیبا و درخشانش، در شرق میدان نقش جهان قرار دارد. در دوره صفویه، گاه به این مسجد، مسجد «صدر» و «فتحا...» نیز میگفتند. معمار مسجد، همانطور که اشاره شد، «استاد محمدرضا اصفهانی» است و کاشیها و معرقهای داخل آن، با خط دلنواز «علیرضا عباسی» تزئین شدهاست. با توجه به همزمانی تکمیل بنا با ورود «شیخ لطفا... جبل عاملی» به اصفهان، به فرمان شاه عباس، نام این مسجد را « شیخ لطفا...» گذاشتند. از ویژگیهای خاص این مسجد، نداشتن صحن و مناره است که در معماری مساجد، جزء لاینفک بنا محسوب میشود. گنبد مسجد، ارتفاع زیادی ندارد، اما کاشیهای روی گنبد و محراب مسجد و نیز نقشهای اسلیمی سر در آن، از شاهکارهای کممانند معماری اسلامی محسوب میشود.
عمارت عالی قاپو
عمارت عالی قاپو یا «دولتخانه مبارکه نقش جهان»، مرکز حکومتی دوره صفوی است که در ضلع غربی میدان نقشجهان قرار دارد. ساختمان عمارت، در دوره شاه عباس یکم به پایان رسید و در دورههای بعد، تغییراتی در آن به وجود آمد. عالی قاپو در 5 طبقه و از آجر ساخته شدهاست. عبارت «عالی قاپو» را « سَر دَرِ بُلند» معنا کردهاند. در طبقه نخست عمارت، دو تالار وجود دارد که در دوره صفوی، به ادارات دولتی یا «دیوانخانه» اختصاص داشته است. در طبقه سوم عمارت، تالاری زیبا با 18 ستون ساخته شده که ظاهراً شاهنشین عمارت بودهاست. در دوره صفوی، سقف این تالار تماماً آیینهکاری بود و در وسط آن حوضی از جنس سنگ مرمر، با تزئینات مسین، قرار داشت. در آخرین طبقه این عمارت، تالار موسیقی قرار دارد که طراحی آگوستیک سقف و دیوارهای آن، باعث انعکاس بهتر صدای موسیقی در تالار میشد. افزون بر این ویژگیهای منحصر به فرد، عمارت عالیقاپو مزین به نقاشیهای مینیاتوری استاد رضا عباسی است که اعجاب بسیاری از هنرمندان اروپایی، مانند «فرد ریچاردز» را که در دوره قاجاریه از عالی قاپو دیدن کرده، برانگیخته است.
مسجد جامع عباسی
مسجد جامع عباسی یا مسجد امام(ره)، در ضلع جنوبی میدان نقش جهان قرار دارد و میتوان آن را مهم ترین شاهکار معماری در میدان نقش جهان نامید. مسجد در دوره شاه عباس یکم ساخته شده و معمار آن، «استاد علیاکبر اصفهانی» بوده است. گنبد مسجد که به لحاظ ساخت و تزئینات بینظیر است، 52 متر ارتفاع دارد. منارههای دو طرف گنبد با ارتفاع 48 متر و منارههای سر در، با ارتفاع 42 متر، بنا شدهاند. کتیبه سر در مسجد به خط استاد علیرضا عباسی است و افزون بر او، خطاطان شهیری همچون عبدالباقی تبریزی، محمدرضا امامی و محمد صالح امامی در آن هنرنمایی کردهاند. از ویژگیهای معماری این مسجد، انعکاس صدا، زیر گنبد اصلی است و برای آنکه بازدید کنندگان به این ویژگی پی ببرند، کف مسجد و دقیقاً زیر مرکز گنبد، سنگ مرمری با رنگی متفاوت، نصب کردهاند. علت انعکاس صدا، دو پوششی بودن گنبد و فضای 16 متری میان دو لایه است. در طبقه بالای مسجد، غرفههایی ساختهاند که در دوره صفویه، محل زندگی طلاب علوم دینی بودهاست. کاشیهای داخل مسجد، در زمره زیباترین و هنرمندانهترین کاشیهایی است که در تزئین مساجد جهان اسلام، مورد استفاده قرار گرفتهاست.