آیت ا... العظمی موسوی اردبیلی در گذشت
تعداد بازدید : 48
7 دهه جهاد وفقاهت در مکتب امام(ره)
گروه اندیشه - آیت ا... العظمی موسوی اردبیلی، ظهر دیروز، در 91 سالگی، درگذشت. به گزارش خبرگزاری حوزه، حجتالاسلام و المسلمین پارسا، مسئول دفتر آیتا... موسوی اردبیلی در گفتوگو با این خبرگزاری، اعلام کرد که این مرجع تقلید، ساعت 12 و 50 دقیقه دیروز، در بیمارستان لاله تهران، دار فانی را وداع گفته است. همچنین، به گزارش خبرگزاری صدا و سیما، پیکر آن مرحوم ،روز جمعه ،در حرم مطهر حضرت معصومه (س)تشییع خواهد شد.
زندهیاد آیتا...العظمی موسوی اردبیلی، سحرگاه سیزدهم رجب سال ۱۳۴۴هـ.ق (8 بهمنماه سال 1304هـ.ش)، همزمان با سالروز میلاد امیرالمؤمنین(ع)، در شهر اردبیل و در خانوادهای روحانی و تهیدست، متولد شد. پدر ایشان، روحانی بزرگوار، مرحوم سید عبدالرحیم و مادرشان، بانویی پارسا به نام سیده خدیجه بود. آیتا...العظمی موسوی اردبیلی آخرین و تنها فرزند ذکور خانواده محسوب میشد. آن مرحوم، در سال 1346هـ.ق، در دو سالگی، مادر خود را در اثر بیماری حصبه از دست داد و تحت مراقبت خواهرانش بزرگ شد. پدر آیتا...العظمی موسوی اردبیلی، اهتمام فراوانی به تربیت اسلامی فرزندانش داشت و تلاش میکرد آنها را افرادی معتقد، متدین و آگاه به دین و آموزههای آن، تربیت کند. آن روزگار، مقارن با دوران سلطنت رضاخان در ایران بود و او، به پیروی از اربابان انگلیسی اش، هر روز سیاست ضد دینی جدیدی را، با زور و تهدید، به مردم تحمیل میکرد. رضاخان برای زدودن آثار دین از جامعه ایرانی، فعالیت روحانیان را به شدت محدود کرد و بسیاری از آنها را به تبعید و حبس فرستاد. بسیاری از علمای دلسوخته در این دوران، به شدت تحت فشار قرار داشتند. مرحوم میرعبدالرحیم، پدر آیتا...العظمی موسوی اردبیلی، در زمره این افراد بود. وی همه مظاهر سلطنت پهلوی را نادرست، خلاف شرع و حرام می دانست. این طرز فکر، همراه با وضعیت سیاسی و اجتماعی آن روز ایران، باعث شده بود که او تحت فشار مضاعف قرار بگیرد، به طوری که گاه مجبور می شد به مدت چند ماه، در منزل بماند و تنها برای رفع حوائج ضروری، و از روی ناچار، با استفاده از تاریکی شب با دلهره و اضطراب، از خانه خارج شود و به سرعت به منزل بازگردد. نتیجه قهری این پیش آمدها، فقر و تهی دستی روزافزون خانواده بود، به طوری که بسیاری از روزها و شبها را، همه افراد خانواده، گرسنه و بی غذا می گذراندند. در شهریور 1320، با هجوم متفقین به ایران و ورود روس ها به آذربایجان و فرار رضاخان از کشور، هر چند که اوضاع اجتماعی ایران آشفته شد، اما مردم از فشار حکومت رهایی یافتند و محدودیت هایی که در مورد روحانیون اعمال می شد، کاهش یافت و در نتیجه، تسهیلاتی برای رفت و آمد آزادانه این خانواده فراهم شد.
شروع تحصیل و آغاز طلبگی
حضرت آیت ا... العظمی موسوی اردبیلی تحصیلات خود را در اوان کودکی و در سن شش سالگی، با ورود به مکتب خانه آغاز کرد. قرآن کریم را فرا گرفته آنگاه کتاب هایی چون رساله عملیه، گلستان، تنبیه الغافلین، نصابالصبیان، گلزار بهار، ابواب الجنان، مجالس المتقین، تاریخ معجم، درّه نادری، تاریخ وصاف، حساب فارسی و برخی کتب دیگر را، نزد معلمان خود آموختند. آن مرحوم در سال 1318 هـ.ش، فراگیری دروس عربی را آغاز کرد و در سال 1319 ه. ش به قصد ادامه تحصیل در دروس حوزوی، وارد مدرسه علمیه ملاابراهیم شهرستان اردبیل شد و دروس جامع المقدمات، سیوطی، جامی، مطول، حاشیه ملاعبدا...، شمسیه، معالم و شرایع را تا سال 1322هـ.ش، درهمان مدرسه به اتمام رساند. ایشان تدریس دروس مقدماتی علوم حوزوی، یعنی صرف، نحو و منطق را، پس از این تاریخ آغاز کرد. افزون بر این، در همان زمان، به منظور جبران خلاء فرهنگی ناشی از بیست سال دیکتاتوری رضاخانی، اقدام به برپایی مجالس وعظ، خطابه و سخنرانی در شهرستان اردبیل و مناطق اطراف آن کرد.
هجرت به قم
مرحوم آیت ا... العظمی موسوی اردبیلی، در سال 1322 هـ.ش، تصمیم گرفت به شهر مقدس قم مهاجرت کند و تحصیلات عالیه را در این شهر مقدس ادامه دهد. آن مرحوم در شهر قم به مدرسه فیضیه رفت. مدت اقامت ایشان در شهر مقدس قم، بیش از سه سال طول کشید که در این مدت، لمعتین، رسائل، مکاسب، کفایتین، مباحثی از درس خارج اصول و بحث هایی از تفسیر قرآن و فلسفه را فراگرفت و همزمان به تدریس معالم، لمعتین و قوانین مشغول شد. آیتا...العظمی موسوی اردبیلی در این مدت، از محضر استادان بزرگواری استفاده برد و کسب دانش کرد؛ از جمله، مقداری از مکاسب و جلد اول کفایه را، نزد آیت ا... العظمی سید محمّد رضا گلپایگانی، بیع مکاسب و جلد دوم کفایه و شرح هدایه میبدی را، نزد آیت ا... العظمی حاج سید احمد خوانساری، رسائل را نزد آیت ا... حاج شیخ مرتضی حائری و آیت ا... سلطانی طباطبایی، منظومه را نزد آیت ا... حاج میرزا مهدی مازندرانی و اسفار را نزد آیت ا... سید محمد حسین طباطبائی فرا گرفت. افزون بر این، آن مرحوم هیچگاه از ترویج معارف دین غفلت نکرد و در ایام تبلیغ، در مناطق مختلف ایران، مجالس وعظ و خطابه تشکیل داد و با سخنرانی های مذهبی خود، شور و نشاط معنوی به جامعه تزریق می کرد.
مهاجرت به نجف اشرف
پس از مدتی تحصیل در حوزه علمیه قم، آیت ا... العظمی موسوی اردبیلی، به اتفاق سه نفر از فضلای حوزه علمیه قم، تصمیم گرفت به نجف اشرف مهاجرت کند. با انصراف دو نفر از همراهان، ایشان با نفر سوم، یعنی مرحوم شیخ ابوالفضل حلالزاده اردبیلی، در 16 آبان 1324هـ.ش، از قم حرکت کردند. در آن زمان، امکان مسافرت قانونی به عراق وجود نداشت یا بسیار مشکل بود. به همین دلیل و از روی ناچار، آن مرحوم و همراهش، به شکل مخفیانه، توسط یک بَلَم، از طریق خرمشهر و اروندرود، وارد شهر بصره در عراق شدند با تحمل مشقات و سختی های فراوان که شرح آن بسیار طولانی و در عین حال شنیدنی است، از شهرهای بصره، عباسیه و دیوانیه عبور کردند و موفق شدند عصر روز هفتم ذی الحجه، وارد مدرسه سید در نجف اشرف شوند. آن مرحوم، دوران اقامت در نجف اشرف را، بهترین ایام تحصیل خود می داند که محیطی امن و آرام برای طلاب حاصل شده بود و محصلین، غیر از تحصیل و تدریس و تحقیق، فعالیت دیگری نداشتند. ایشان نیز، با شور و شوق زائد الوصفی، در دروس استادان بزرگ حوزه، در آن روزگار، حاضر شد و ضمن خوشه چینی از خرمن آن بزرگان، با علاقه فراوان، به تحقیق و تفحص پیرامون مسائل علمی مطرح در دروس حوزوی پرداخت و قسمتی از دروس آن استادان را نیز به رشته تحریر درآورد.
بازگشت به ایران و تدریس در حوزه علمیه قم
مرحوم آیتا...العظمی موسوی اردبیلی، علیرغم میل باطنی و به دلیل شرایط نامناسب سیاسی حاکم بر عراق، ناچار به ترک این کشور و بازگشت به ایران شد. آن مرحوم، پس از باگشت از عراق، در سال 1327 ه ش وارد قم شد و دوباره در مدرسه فیضیه اقامت گزید. ایشان هنگام مراجعت از عراق مصمم بود در اسرع وقت به نجف بازگردد و با همین انگیزه، از به همراه آوردن وسایل و اثاثه از نجف، خودداری کرده بود. ولی تقدیر، بر خلاف آنچه گمان میکرد رقم خورد و دیگر امکان بازگشت مجدد و تحصیل در حوزه علمیه نجف فراهم نشد. آیتا...العظمی موسوی اردبیلی بعد از ورود به قم، در جلسات درس خارج فقه مرحوم آیت ا... العظمی بروجردی، فقه و اصول مرحوم آیت ا... داماد و فلسفه مرحوم علامه طباطبایی (منظومه) حاضر شد. از سنت های دیرپا و بسیار خوب حوزه های علمیه که تاثیری ماندگار و شگرف در پرورش روح علمی و تربیتی طلاب دارد، اشتغال به تدریس در کنار تحصیل است. به پیروی از این سنت حسنه، از اشتغالات اساسی آیتا...العظمی موسوی اردبیلی، در مدت اقامت در قم، تدریس رسائل، مکاسب، کفایه و منظومه به طلاب خوش فهم و کوشا بود که اغلب این جلسات، به صورت عمومی برگزار می شد. یکی دیگر از فعالیت های آیت ا... العظمی موسوی اردبیلی در مدت اقامت در قم، فعالیت های قرآنی و بحث تفسیر قرآن بود که دو روز در هفته، با حضور برخی از فضلای حوزه برگزار می شد. این جلسه در تمام مدت اقامت ایشان در قم، به طور منظم و مستمر ادامه داشت و پس از مهاجرت آن مرحوم از قم نیز، جلسه تفسیر توسط سایر اعضا ادامه یافت. آیتا...العظمی موسوی اردبیلی جلسات قرآنی را در مدت اقامت خود در اردبیل و تهران هم ادامه داد. در مدت حضور در قم، توسط آن مرحوم و عده ای از فضلا و روحانیون حوزه علمیه، برای نخستین بار، مجله ای به نام مکتب اسلام منتشر شد. آیتا...العظمی موسوی اردبیلی که از بانیان این مجله بود، مقالاتی در آن به رشته تحریر در آورد که از آن جمله می توان به سلسله بحث های «دین از نظر قرآن» و مقالاتی مانند «قرآن یا آفتابی که غروب ندارد» و «طوفان نوح» اشاره کرد. همکاری ایشان با این مجله، فقط تا 9 شماره ادامه یافت و پس از مهاجرت از قم، به پایان رسید.
بازگشت به اردبیل
کثرت فعالیت های علمی، تبلیغی، فرهنگی و سیاسی آیتا...العظمی موسوی اردبیلی باعث شد که در ماه رمضان سال 1338 هـ.ش، ضعف و بیماری بر ایشان غلبه یابد و پس از مراجعات مکرر به پزشکان، تغییر محل سکونت و کاستن از فشار کار، به آن مرحوم توصیه شود. در پی این مشکلات، ایشان به ناچار در سال 1339هـ.ش، به منظور گذراندن ایام تعطیلات تابستانی، قم را به مقصد اردبیل ترک کرد. پس از ورود به اردبیل، در تابستان همان سال، در مسجد مرحوم حاج میر صالح، مجالس وعظ و تبلیغ تشکیل داد و نسبت به تجدید بنا و تعمیر مدرسه ملاابراهیم که در جوار این مسجد قرار داشت، اقدام کرد. با تمام شدن فصل تابستان، باوجود میل شدید باطنی، برای بازگشت به قم، اصرار علما و مردم اردبیل باعث شد که ایشان تا پایان همان سال، به طور موقت در اردبیل بماند؛ ولی نیمهکاره ماندن بسیاری از کارهایی که توسط آیتا...العظمی موسوی اردبیلی آغاز شده بود، باعث شد که این اقامت موقت به درازا بکشد و تا سال 1347 هـ.ش ادامه یابد.
فعالیتهای سیاسی
افکار سیاسی مرحوم آیتا...العظمی موسوی اردبیلی، ریشه در دوران صباوت و تربیت خانوادگی ایشان داشت. نگرش و دیدگاه سیاسی آن مرحوم، عمدتاً در صحبت ها، سخنرانی ها و تبلیغ ها، خود را نشان می داد که از جمله آنها می توان به هفت سال سخنرانی های پرشور تبلیغی در شهرستان ارومیه اشاره کرد. پس از سکونت ایشان در اردبیل، مبارزات سیاسی جزو لاینفک فعالیت های آیتا...العظمی موسوی اردبیلی شد و به همین سبب، دائما از جانب دستگاه، تحت تعقیب قرار می گرفت. رژیم پهلوی نسبت به همه فعالیت های آن مرحوم، مانند منبر، تبلیغ، سخنرانی، تدریس، رفت و آمد معمولی، مهمانی ها و نامه ها، حساس بود و آنها را کنترل می کرد. حتی وقتی که مدرسه می ساخت یا برای محرومین فعالیت می کرد، نه تنها خود آن مرحوم مورد تعقیب قرار می گرفت، بلکه طلبه هایی که در مدرسه زیر نظر ایشان تحصیل می کردند نیز، از جلب، تبعید و شکنجه در امان نبودند. یکی از موارد درگیری علنی ایشان با رژیم، در جنگ 6 روزه اعراب و اسرائیل رخ داد. در آن زمان تمامی دستگاه های تبلیغی رژیم، از اسرائیل طرفداری می کردند و به نفع اسرائیل و علیه اعراب خبر منتشر می نمودند. ایشان در منبر شدیدا به نفع اعراب و مسلمین موضع گیری کردند که در پی آن رژیم تصمیم گرفت که ایشان را دستگیر نموده به تبریز تبعید کند. در پی این حادثه علما و ائمه جماعت اردبیل متحد شدند و همه به مسجد ایشان رفته و اعلام کردند که اگر رژیم به دستگیری و تبعید معظم له اقدام نماید، تمامی مساجد را تعطیل کرده و از شهر خارج خواهند شد. رژیم پهلوی که با مقاومت روحانیون مواجه شد و از عواقب کار نگران بود، از دستگیری ایشان منصرف گردید. مورد دیگر شایان ذکر در جریان تصویب کاپیتولاسیون بود که معظم له به آگاه سازی پرداخته و در نتیجه مردم به نشانه اعتراض تصمیم به تعطیل کردن بازار گرفتند ولی عوامل رژیم دست به کار شده و با تهدید مانع از تعطیلی بازار شده و ایشان را تحت تعقیب قرار دادند. این آزار و اذیت ها به حدی بود که ایشان به ناچار تصمیم گرفتند اردبیل را ترک گفته و به محل دیگری مهاجرت نمایند.
مبارزه با بهائیت
نفوذ و فعالیت اعضای فرقه ضاله بهائیت در اردبیل، در سالهای ابتدایی ورود آیتا...العظمی موسوی اردبیلی به این شهر، افزایش پیدا کرده بود. به طوری که برخی از مأموران دولتی این شهر از اعضای این فرقه ضاله بودند. مبلغان بهائی، به خصوص در فصل تابستان که هوای شهرستان اردبیل بسیار مطلوب است، رفت وآمد زیادی به آن شهر داشتند. بیشتر مخاطبان این مبلغان، جوانان و دانش آموزان بودند و برخی از آنها که به این محافل رفت و آمد می کردند، با مراجعه به آیت ا...العظمی موسوی اردبیلی، مطالبی را که شنیده بودند، برای ایشان بازگو می کردند و خواهان پاسخ مناسب بودند. راهنمایی ایشان، این بود که سخنان و دلایل آنان را بشنوند، ولی پاسخ نگویند؛ بلکه پاسخ را به وقت دیگری موکول کنند. آنها نیز مطالب فراوانی را یادداشت و پاسخ مناسب را از آیتا...العظمی موسوی اردبیلی دریافت میکردند. برای اینکه مطالب مورد استناد جهت تنظیم پاسخ ها، دقیق و اصیل باشد، چارهای جز مراجعه به منابع اصلی خود بهائیت نبود و این امر، با توجه به اینکه بهائیان کتابخانه ای در اردبیل داشتند، توسط فردی به نام انصاری که خود از زمره بهائیان بود، میسر شد. مجموع این پرسش و پاسخ ها و یادداشت های مفصل در مورد بهائیت، در نهایت منجر به تألیف کتابی به نام «جمال ابهی»، توسط آیتا...العظمی موسوی اردبیلی شد که ده هزار نسخه از آن چاپ و منتشر شده است.
مهاجرت به تهران
گسترش فعالیت های سیاسی آیتا...العظمی موسوی اردبیلی در زادگاهش، باعث شده بود که کنترل و نظارت دستگاه های امنیتی رژیم بر فعالیت ایشان، بسیار شدید شود؛ تا جایی که بر اثر هجوم مکرر مأموران ساواک به منزل آن مرحوم، آسایش و امنیت ایشان در منزل نیز، سلب شده بود. در نتیجه، آیتا...العظمی موسوی اردبیلی ناچار شد نظر مشورتی حضرت امام(ره) را در مورد مهاجرت از اردبیل جویا شود. امام(ره) نیز در پاسخ فرمودند:«ما صلاح نمی دانیم که آقایان شهرها را ترک کنند و به تهران یا قم بروند، ولی گویا وضع شما به گونه ای است که ناچارید مسافرت کنید. در عین حال خودتان بهتر می دانید و می توانید تصمیم مناسبتری بگیرید». پس از دریافت نظر امام(ره) که اتخاذ تصمیم مناسب را به شخص ایشان واگذار کرده بودند، آیتا...العظمی موسوی اردبیلی تصمیم گرفت که از اردبیل هجرت کند، اما ضروری بود که جهت گمراه کردن مأموران ساواک و رفع مزاحمت های احتمالی، زمینه مناسبی برای این کار فراهم شود. در سال 1347 هـ.ش که زلزله، منطقه وسیعی از خراسان را تخریب کرد، حکومت وقت تصمیم گرفت ظاهر مردمی به خود بگیرد و کمک مردم را به نام خود جمع آوری کند و به دست آسیب دیدگان برساند؛ لذا با صدور اعلامیه ها و بیانیه های مکرر و برپا کردن چادرها در میادین شهرها، مردم را به کمک فراخواند. ولی هر چه بیشتر سعی کردند، کمتر به نتیجه رسیدند. از سوی دیگر، روحانیون و علمای شهرستانها، مستقلاً به جمع آوری کمک های مردمی مبادرت ورزیدند و در همین راستا، آیتا...العظمی موسوی اردبیلی نیز در اردبیل، با همراهی برخی دوستان، با صدور اطلاعیه، مردم را در مسجد جمع کرد و به جمع آوری اعانه پرداخت. با توجه به اقامت مرحوم آیت ا... العظمی میلانی در مشهد، قرار شد کمک های جمع آوری شده، برای مصرف در مناطق زلزله زده، خدمت ایشان ارسال شود. این واقعه زمینه مناسبی فراهم کرد تا آیت ا... العظمی موسوی اردبیلی به عنوان مسئول کمک رسانی و همچنین، به بهانه چاپ کتاب جمال ابهی، بدون اینکه کسی را از قصد خود مبنی بر عدم مراجعت به اردبیل مطلع سازد، به سمت تهران حرکت کند. آن مرحوم در تابستان سال 1347 هـ.ش وارد تهران شد و پس از چند روز، مقدمات لازم جهت اقامه نماز جماعت توسط ایشان، در مسجد امیرالمؤمنین(ع)، واقع در خیابان نصرت، فراهم شد و علیرغم مخالفت شدید دوستان و همشهریان با اقامت آیتا...العظمی موسوی اردبیلی در تهران، پس از تهیه مسکن، خانواده ایشان نیز، از اردبیل به تهران مهاجرت کردند. آن مرحوم، پس از اقامت در تهران، گذشته از اقامه نماز جماعت و ایراد سخنرانی در مسجد نصرت، تدریس خارج فقه (کتاب خمس) و جلد اول اسفار را برای برخی طلاب جوان و مستعد، آغاز کرد وعلاوه بر آن، حلقه بحث فلسفی را نیز، با برخی از دوستان همفکر خویش تشکیل داد و پس از چند صباحی، با همکاری و همفکری بعضی از دوستان دیگر، مانند شهید آیت ا... بهشتی، شهید آیت ا... مطهری، شهید حجتالاسلام مفتح و برخی دیگر، تحقیق در علوم قرآنی را به صورت جدی آغاز کرد. پژوهش عمیق در علوم قرآن، نیازمند مکان مناسب و نیز، کتابخانه ای غنی بود. برای این منظور، محلی در جوار مسجد امیرالمؤمنین علیه السلام تهیه شد و در آنجا، کتابخانه ای اختصاصی جهت استفاده تحقیقاتی تاسیس شد. علاوه بر آن، جلسات تفسیر قرآن، پس از اقامه نماز مغرب و عشاء، به طور مرتب در مسجد امیرالمؤمنین علیه السلام، توسط آیتا...العظمی موسوی اردبیلی برگزار می شد. با توجه به تفکرات الحادی که در آن زمان در ایران شایع و رایج بود، ضرورت تأسیس مرکزی برای برگزاری جلسات سخنرانی، کلاس های تبیین و بررسی معارف دینی و مسائل عقیدتی و فرهنگی، روز به روز بیشتر احساس می شد. به همین منظور، مسجد و کانون توحید، توسط آن مرحوم در خیابان پرچم احداث شد که کلاس های متعددی توسط سخنرانان و متفکران مذهبی ایران در آنجا برگزار میشد. به علاوه، در راستای همین اهداف، آیتا...العظمی موسوی اردبیلی مدارس راهنمایی و دبیرستان مفید را نیز، در تهران احداث کرد که هنوز هم تمام این مراکز به فعالیت خود ادامه می دهند. همه این مراکز، تحت پوشش موسسه ای به نام موسسه خیریه مکتب امیرالمؤمنین علیه السلام قرار داشت. این فعالیت ها تا 1357 هـ.ش ادامه داشت. در این سال، مبارزات ملت مسلمان ایران به اوج خود رسید. آیت ا... العظمی موسوی اردبیلی که یکی از نزدیکان حضرت امام(ره) محسوب می شد، در تمامی صحنه های سیاسی قبل از انقلاب و در دهه نخست پس از پیروزی انقلاب، نقش اساسی ایفا کرد که بیان آنها، در این مختصر میسر نیست.
ریاست دستگاه قضا و تلاش برای اصلاح قوانین
در طی یازده سال اول انقلاب، اشتغالات علمی و فرهنگی آیتا...العظمی موسوی اردبیلی روند و وضع دیگری پیدا کرد. از جمله اشتغالات جدید ایشان، تدوین قوانین کیفری، جزائی و حقوقی دادگستری و انطباق آنها با موازین شرع و فقه اسلامی بود. با توجه به اینکه پاره ای از قوانین موضوعه قبل از انقلاب، به ویژه قانون مجازات عمومی، برگرفته از قوانین اروپایی بود؛ چنین کار گسترده و وسیعی به صرف وقت زیادی نیاز داشت. به همین منظور، کمیسیونی از فقها و حقوقدانان تشکیل شد و با همکاری دوستان متفکر و اندیشمند، این مهم به انجام رسید و در نهایت، قوانین جدید، به صورت مُدَوَّن و مُنَقَّح و مطابق با شرع، تنظیم و ارائه شد. بدیهی است که این امر، حسب ضرورت و به منظور تدوین قوانین و مقررات منطبق با شرع صورت گرفت و این، هرگز به آن معنا نیست که آن قانون، از جامعیت و کمال برخوردار و فاقد هرگونه نقصانی بود. آیتا... العظمی موسوی اردبیلی، طی این مدت، ریاست دیوان عالی کشور و سپس، ریاست قوه قضائیه جمهوری اسلامی را برعهده داشت. آن مرحوم در زمان حیات امام(ره) بارها از ایشان تقاضای کنارهگیری از مشاغل قضایی و پرداختن به درس و بحث گذشته را داشت، اما امام(ره) با این موضوع موافقت نمیکردند. با رحلت امام(ره) در 14 خردادماه سال 1368هـ.ش، آیتا...العظمی موسوی اردبیلی نیز دوباره به قم بازگشتند و درس و بحث گذشته را از سر گرفتند. آن مرحوم از ابتدای اقامت مجدد در شهر مقدس قم، تدریس خارج فقه و اصول را آغاز کرد و به تدریس یک دوره فقه جزایی اسلام پرداخت که شامل مباحث قضا ، حدود، قصاص، دیات و شهادات میشد. آن مرحوم، بسیاری از این مباحث را نیز به رشته تحریر درآورد که از جمله این آثار میتوان به کتابهای فقه القضاء، فقه الحدود و التعزیرات، فقه الدیات و فقه القصاص اشاره کرد. آیتا...العظمی موسوی اردبیلی، در ایام تعطیل حوزه علمیه قم، اقدام به تدریس کتاب شرکت و مباحث اجتهاد و تقلید و بیمه کرد که حاصل این فعالیت نیز، انتشار فقه الشرکة و کتاب التأمین، در یک جلد، بود. آن مرحوم، پس از به پایان رساندن مباحث مهم کیفری، تدریس مباحث حقوقی و مدنی اسلام را در دستور کار خویش قرار داد.
تأسیس و اداره دانشگاه مفید
مرحوم آیت ا... العظمی موسوی اردبیلی، از دورانی که در قم مشغول تحصیل بود، مانند هر طلبه و محصل درد آشنایی، به نواقص تحصیل و ارائه مطلب در حوزه می اندیشید و آرزو داشت روزی فرا برسد که این نواقص، از حوزه بر طرف شود. یکی از مهمترین نواقص حوزه این بود که برنامه درسی آن، همان برنامه سابق بود و هیچ تحول و تغییری در آن ایجاد نشده بود. لذا احکام مسائل جدیدی که در اثر تحولات جوامع و زندگی انسان ها به وجود می آمد، در مباحث آموزشی یافت نمیشد. مسائل مهم دانش حقوق، به ویژه حقوق بین الملل، همچون احکام مرزها، صلاحیت ها، دریاها و مناطق تحت حاکمیت کشورها؛ مقاوله نامه ها و میثاق های بین المللی؛ تابعیت ها؛ همچنین مسائل اقتصادی از قبیل بانک، بانکداری بدون ربا، بیمه، پول، و ... و نیز، مسائل حکومتی و سیاسی و بحث و بررسی فقهی درباره نهادهای اجتماعی جدید، مانند قوای سه گانه و علومی مانند جامعه شناسی، فلسفه و کلام جدید، علوم سیاسی و ... به شکل آکادمیک و امروزین آنها، در حوزه ها مورد بحث و بررسی کامل قرار نگرفته بود و با وجود نیاز شدید جوامع اسلامی به آنها، هنوز هم خلاءهای فراوانی در این زمینه به چشم می خورد. برای حل این مشکلات و نواقص و رفع آنها، هنگامی که ایشان تصمیم به اقامت مجدد در قم گرفت، اقدام به تأسیس مؤسسه ای به نام دانشگاه علوم انسانی (دارالعلم) مفید کرد. هدف از تأسیس این دانشگاه، این بود که علوم مورد نظر اسلام، یعنی علوم انسانی، در آنجا تدریس شود و نظرات اسلام نیز، در ردیف نظرات سایر مکاتب، مورد بحث و بررسی قرار گیرد. در حال حاضر رشته های حقوق، اقتصاد، فلسفه، علوم سیاسی و علوم قرآن، در این مؤسسه و در سطوح مختلف تدریس می شود.