حاشیه نشینی در زاهدان؛ معلول سوء مدیریت و مهاجرت
بررسی های میدانی در همه تحقیقات اجتماعی نشان دهنده این امر است که در حاشیه اغلب شهرهای کشور با گسترش بافت های ناکارآمد شهری و سکونتگاه های غیررسمی پدیده حاشیه نشینی ملموس بوده است و برنامه ریزان و مسئولان اجرایی شهرها با آسیب ها و تبعات این پدیده اجتماعی مواجه هستند. تراکم انسانی در مناطق حاشیه نشین و گسترش عرصه های شهری به شکل افقی و خارج از الگوهای ارادی مدیران شهری در بسیاری از موارد ناشی از مهاجرت های انبوه روستا به شهر و به نوعی بازخورد مشکلات اجتماعی و ساختاری است که هم پیامدهای شکلی و هم کج کارکردهای محتوایی را در پی دارد. بنابراین واضح است که با توجه به حاشیه نشینی در سیاست گذاری های همسو با پیشگیری از جرایم و آسیب های اجتماعی، به سازی، زیباسازی عرصه های شهری و توسعه و نهادینه سازی الگوهای تعلق اجتماعی و هویت شهری، ضرورت پردازش این واقعیت نامطلوب اجتماعی از سوی متولیان امر، گریزناپذیر است.این پدیده در سیستان و بلوچستان به یکی از معضل های جدی تبدیل شده است، به گونه ای که به گفته بسیاری از مسئولان این استان یکی از رکوردداران حاشیه نشینی در کشور است و 40 درصد مردم مرکز استان یعنی کلان شهر زاهدان حاشیه نشین هستند.
انباشت مشکلات در حاشیه شهر زاهدان
«ریگی» از ساکنان بولوار رسالت به خبرنگار ما میگوید: خانه ما برق ندارد، برای تامین برق از تیر برق کابل میکشیم که اداره برق آن را جمع می کند. برای گرفتن انشعاب به اداره برق، استانداری و فرمانداری مراجعه کردم اما کسی جواب نمی دهد. مسئولان اداره برق می گویند که خانه های شما غیرمسکونی است در حالی که خانه های دیگر در آن راسته و حتی پشت خانه های ما برق دارد. حدود 20 خانوار در این جا بدون برق هستند و هیچ کس جواب گو نیست.پیرمردی که در این محله ساکن است می گوید: مسئولان شهری چندین بار به مسجد محل آمدند، وعده هایی دادند، اما هیچ کس به داد ما نمی رسد. این جا برای زندگی انسان مناسب نیست، ولی ما ناچار به زندگی در این مکان هستیم. چندین بار به مسئولان زاهدان نامه نگاری کردیم، اما فایده ای نداشت.
«دهمرده» ادامه می دهد: خیلی از زمین های این منطقه قولنامه ای است و هیچ سندی ندارد. به جای اسناد، معاملات منزل با قولنامه بنگاه انجام می شود و فقط چند نفر توانسته اند سند بگیرند. برای تامین برق خانه ام دو سال پیگیری کردم. «عبدالواحد نارویی» یکی از ساکنان همت آباد می گوید: همت آباد مملو از مشکلات است. فاصله زیادی از مرکز شهر دارد، به همین دلیل مردم آن محروم واقع شده اند. انباشت زباله ها امان مردم را بریده است. اگرچه هفته ای دو بار برای جمع آوری زباله ها به این منطقه می آیند اما کافی نیست و باید بیشتر باشد. بوی بد و متعفن زباله ها، هجوم حشرات، پشه، مگس و موجودات موذی مثل موش ما را آزار می دهد. «اسماعیل قلندرزهی» می افزاید: آب نداریم، نه آبی برای شرب و نه آبی برای کارهای روزانه. هر روز مجبور به خرید آب هستیم، در حالی که چند ماه پیش با حضور معاون وزیر نیرو به ما وعده داده شد که آب شرب به ما می دهند، اما هنوز خبری نیست و فقط در برخی از قسمت ها لوله کشی انجام شده است. کوچه ها و خیابان ها آسفالت نیست و عبور خودروها و موتور سیکلت ها موجب ایجاد گرد و غبار در منطقه می شود.
حاشیه نشینی 40 درصدی شهر نشینان زاهدان
سرپرست اداره پیشگیری های امنیتی دادگستری کل سیستان و بلوچستان در این باره می گوید: اگر الگوهای حاشیه نشینی را براساس ویژگی های شکلی و علل موجود آن به سه دسته حاشیه نشینی برون شهری، درون شهری و حاشیه گزینی خلاصه کنیم ساختارهای اصلی بافت های ناکارآمد شهری در زاهدان در دو قسمت عمده حاشیه نشینی برون شهری و درون شهری ملاحظه می شود. فرایندی که از یک سو منجر به گسترش بافت های ناکارآمد شهری شده به نحوی که بیش از 40 درصد جمعیت شهری را در زاهدان شامل می شود و از سوی دیگر نزدیک به یک سوم عرصه های شهری را در واحد سطح به خود اختصاص می دهد. «غلامرضا باغ شیرین» می افزاید: با تکیه بر تعاریف حوزه برنامه ریزی شهری، آسیب شناسی اجتماعی و جامعه شناسی شهری، قسمتی از مشکلات و چالش های حاشیه نشینی زاهدان ناشی از حاشیه نشینی درون شهری است، محدوده هایی در دل شهر اما با الگوهای خاص برخورداری از رفاه اجتماعی، معیشت اقتصادی و تعلق به ساختارهای شهری، آن چنان که گویی این مناطق حاشیه و ساکنان آن حاشیه نشین هستند. وی ادامه می دهد: مناطقی که متأسفانه و اغلب با غفلت مسئولان اجتماعی مواجه شده است و با توجه به الگوی قرارگیری این مناطق در بافت های شهری و ساز وکار تعاملات اجتماعی اهالی مناطق حاشیه نشین درون شهری بیشتر در معرض آسیب های اجتماعی قرار دارند و از سوی دیگر جرایم و کجروی های اجتماعی موجود در این مناطق و بافت های درون شهری، تبعات ناگوارتری را برای هویت شهری زاهدان در قامت کلان آن در پی خواهد داشت.
50 برابر شدن جمعیت دلیلی برای حاشیه نشینی
در همین زمینه معاون رئیس کل دادگستری سیستان و بلوچستان هم می گوید: مسئولان اجتماعی و سیاسی در استان و نظام اجرایی کلان کشور در مقطع فعلی باید بر این واقعیت صحه بگذارند که تساوی در برخوردهای اجتماعی و امکانات رفاهی نه یک پاداش سیاسی بلکه یک تکلیف سیاسی برایشان قلمداد شده است و باید با هدف تحقق این مسئله اجتماعی گام های خود را با سرعت بیشتری بردارند و این شکاف های اجتماعی، اقتصادی و کالبدی را رفع سازند.«محمد علی حمیدیان» با بیان این که بر اساس تجارب زیستی و بررسی های میدانی، شاخص ترین مناطق حاشیه نشین زاهدان خیابان ها و محلات آزادی شمالی، کریم آباد، قاسم آباد، حسین آباد، شریعتی شمالی، بابایان، فاضلی، کوثر و شهرک دامداران است تصریح می کند: با توجه به شاخص های زیستی و زیرساخت های خدمات شهری برخی مناطق درون شهری همچون مجتمع های مسکونی واقع در خیابان های دانشجو، جمهوری، مسکن مهر و بسیاری از بافت های فرسوده شهر نیز در زمره الگوهای حاشیه نشینی است.وی می افزاید: زاهدان در یک برش زمانی 60 ساله از جمعیت 17هزارو500 نفر در سال 1335 به جمعیت 800 هزار نفر در مقطع فعلی رسیده است که این افزایش جمعیت تامل برانگیز (نزدیک به 50 برابر شدن جمعیت) از یک سو ناشی از جریان سریع شکل گیری سکونتگاه های غیررسمی بوده است و از سوی دیگر به دلیل مهاجرت از مبدا مربوط می شود.وی مهاجرت را یکی از مهم ترین دلایل حاشیه نشینی می داند و ادامه می دهد: مهاجرت به زاهدان را می توان در پنج عنصر اصلی قومیت و ساختار اجتماعی، نظام سیاسی (دولت)، اقتصاد و الگوهای کسب و کار و فناوری و شرایط سیاسی کشورهای مجاور شرقی مورد تحلیل قرار داد و اسکان غیررسمی موجود شهر زاهدان را می توان محصول روابط نابرابر و نامتناسب همین عناصر در جریان عملکرد نظام اجتماعی قلمداد کرد.معاون اجتماعی پیشگیری از وقوع جرم دادگستری استان اظهار می کند: توسعه ناهمگون و نامتوازن شهر و روستا، خشکسالی های مستمر و بحران آب، نبود تلاش برای راه اندازی کسب و کارهای روستایی، مشاغل کاربر و توسعه روستاهایی با هدف گردشگری و بوم گردی، حضور گسترده و نابه سامان اتباع بیگانه غیرمجاز، فرعی بودن راه اندازی سیاست های حمایتی روستایی از سوی مسئولان و شکاف تامل برانگیز شاخص های رفاه اجتماعی فناوری محور همچون برق، آب آشامیدنی، بهداشت، پایگاه های آموزشی و مواردی از این دست در قلمروهای روستایی، از شاخص های مهاجرت های بی رویه و انبوه به زاهدان و شکل گیری سکونتگاه های غیررسمی به شمار می رود.وی با بیان این که بسیاری از نهادها و سازمان های متولی در شکل گیری یا حداقل تسریع در فرایند شکل گیری حاشیه نشینی دخیل بوده اند اضافه می کند: این دستگاه ها در مقطع کنونی هم به ناچار مجبور به اتخاذ سیاست های درمانی به جای رفع علل موجبه مهاجرت هستند.وی خاطرنشان می کند: کارگروه پیش بینی و پیشگیری از گسترش بافت های ناکارآمد شهری به همت معاونت اجتماعی و پیشگیری از وقوع جرم دادگستری کل استان در واقع یک پاسخ منطقی در زمینه مبارزه با ساختارهای فعلی موجود و مصداقی عینی با هدف تحقق منویات مقام معظم رهبری درباره حاشیه نشینی به عنوان یک آسیب اجتماعی اولویت دار محسوب میشود.وی ادامه می دهد: کارگروه پیش بینی و پیشگیری از گسترش بافت های ناکارآمد شهری سیاست های توانمندسازی روستاییان، توسعه سازوکارهای تثبیت مالکیت و تهیه فایل های رقومی و حقوقی عرصه های ارضی استان، تقویت نقش و جایگاه الگوهای مشارکت مردمی و همکاری های مدنی، تعیین حریم های شهری، ایجاد کمربند سبز و برخورد با ساخت و سازهای بی رویه و غیرمجاز، ممنوعیت واگذاری خدمات (آب، برق، گاز، تلفن) به کلونی های غیرمجاز احداث شده و تسریع در ایجاد طرح های هادی روستایی و الگوهای جدید اشتغال و زراعت روستایی را مدنظر قرار داده است.