حافظ را با این کتاب ها بهتر بشناسیم
نویسنده : نعمت ا... پناهی npanahi90@Gmail.com
«حافظ» حافظه ناخودآگاه جمعی ما ایرانیان است. مونس لحظه های تنهایی و عسرت، شادی و شعف. او روایتگر حال و روز انسانی است که پایی در خاک دارد و سری ماورا افلاک. این همه را باید به جادوی کلام و معجون سحرانگیز شعرش افزود و طعم خوشگوار غزلیاتش را چشید. غزلیاتی که حتی در آن سوی مرز ها، رستاخیزی در دل شاعر و نویسنده شهیر آلمانی، گوته (1749- 1832 م.) به پا کرده است. موزه گوته در منطقه مرکزی شهر فرانکفورت، امروزه گنجینه چشم نوازی است که وجود نسخه ای از دیوان حافظ در این موزه برای ما ایرانیان شعف انگیز و عبرت آموز است. حافظ خوانی و ادراک مفاهیم نابی که در تک تک ابیات دل انگیز نهفته است، کار آسانی نیست. آسان نیست چون لایه های رنگارنگی از حکمت، مفاهیم قرآنی، نماد های اسطوره ای و اشارت های عرفانی در باطن کلام تنیده شده است:
ندیدم خوش تر از شعر تو حافظ
به قرآنی که اندر سینه داری
بنابراین بهتر است از حافظ شناسان و آثارشان مدد گرفت؛ منابع بی شماری که معرفی محتوایی برخی از آن ها در شناخت شعر و اندیشه پر نقش و نگار حافظ بسیار موثر است همان دیوان شعر اعجاب آوری که آمیزه ای از هنر و اندیشه است: ای بی خبر بکوش که صاحب خبر شوی/تا راهرو نباشی کی راهبر شوی.
شرح شوق، سعید حمیدیان، نشر قطره
در پیشگفتار کتاب آمده است: این دفتر به هیچ روی از شمار شروح گذشته یا شروح کمابیش سنتی نیست، از چند لحاظ: شرح لغوی و دستوری نیست، اگرچه از حیث امور لغوی، دستوری یا زبانی نیز شاید آن را کمابیش دقیق تر از این سنخ شروح بیابید. این کتاب شرحی بر پایه ساده سازی معنایی نیست چون نگارنده اش اعتقادی به این کار ندارد بلکه با تجزیه و تحلیل دقیق عناصر هر شعر، اعم از کل شعر و یکایک ابیات و آحاد آن سروکار دارد. این دفتر، شرحی است بر پایه تجزیه و تحلیل ساختار هر شعر و بررسی پیوند های اجزای شعر، از ساختار معنایی و مضمونی ابیات گرفته تا عناصر بیانی همچون تشبیهات، استعارات، نماد ها و به طور کلی تصاویر و بن مایه ها (موتیف ها) و نیز صنایع، زبان و... شرح حاضر را می توان شرح و تفسیر شعر حافظ با شعر پارسی دانست، در درجه اول با اشعار خود او و آن گاه کلیه متون مهم پهنه سخن پارسی.
از کوچه رندان عبدالحسین زرین کوب، انتشارات امیرکبیر
کتابی است بسیار خواندنی به قلمی شگرف و وزین در شرح روزگار و احوال حافظ. ویژگی مثبت کتاب دکتر زرین کوب، مستند
بودن مباحث است و این که نویسنده سعی کرده بی طرفی را در ارزیابی های خود حفظ کند. «از کوچه رندان» در 12 فصل، ما را با جنبه های جالبی از زندگی حافظ و اندیشه اش آشنا می کند به ویژه این که دکتر زرین کوب در فصل های مختلف کتاب از زوایای گوناگونی به شناخت حافظ پرداخته است. یک بار حافظِ شاعر، یک بار حافظِ عارف، یک بار اهل مدرسه، بار دگر اهل خرابات، حافظ قرآن، دوست پادشاه و... گاهی هم به بحث درباره فرهنگ و اوضاع شیراز در آن زمان گریزی زده است.
زنده یاد زرین کوب در مقدمه کتاب می نویسد: این جا در کوچه رندان چه می جویم؟ راه تازه ای به شناخت حافظ. جایی که در مسجد و خانقاه ردپایی از وی باقی نمانده باشد، نشانش را شاید بتوان یافت اما کسی که می گوید «حافظم در مجلسی دردی کشم در محفلی»، آن اندازه زرنگی دارد که در کوچه رندان هم خود را از چشم های کنجکاو بوالفضولان پنهان دارد. با این همه تحقیق که در احوال وی کرده اند، با این همه تفسیر که بر اشعارش نوشته اند، هنوز که می داند وقتی وی از عشق و شراب صحبت می کند منظورش شوق و مستی اهل راز است یا شراب و شاهد شیراز؟ در شعر او همه چیز رنگ ابهام دارد و رنگ اسرار...
عرفان حافظ یا تماشاگه راز، مرتضی مطهری، انتشارات صدرا
کتاب «تماشاگه راز» در واقع سلسله سخنرانی های شهید مرتضی مطهری درباره «عرفان حافظ» است که حوالی سال 1350در دانشکده الهیات و معارف اسلامى دانشگاه تهران انجام و از سوی انتشارات صدرا و با مقدمه عبدالعظیم صاعدی منتشر شد. این کتاب در واقع نوعی معرفی اجمالی عرفان و تصوف اسلامی است. استاد شهید مطهری برای شناخت حافظ دو راه پیشنهاد می کند:1.مراجعه به تاریخ 2.دیوان او؛ همچنین پنج فرضیه را در باب شخصیت فکری و ویژگی اشعار حافظ مطرح می کند. استاد مطهری جزو اندیشمندانی است که ضمن عارفانه خواندن اشعار حافظ، سعی در تبیین اصول جهان بینی عرفانی این شاعر دارد. این کتاب به سوالات مهمی مثل: حافظ کیست؟ چگونه می توان با زبان او آشنا شد؟ رمز تفسیر اشعار حافظ چیست؟ چگونه می توان از تفاسیر نادرست درباره اشعار حافظ دوری گزید؟ اصول جهان بینی عرفانی چیست؟ آیا ظاهر اشعار حافظ حقیقت است؟ علت رمز گویی عرفا چیست؟ پاسخ می دهد.
مکتب حافظ، مقدمه بر حافظ شناسی، منوچهر مرتضوی، نشر توس
به گفته بهاءالدین خرمشاهی، کتاب مکتب حافظ در واقع مفتاح حافظ شناسی و از مراجع عمده و کلاسیک نوین در حافظ پژوهی است. مرتضوی در فصل الخطاب این کتاب آورده است: «جامعه ادبی و فرهنگی ایران، حافظ را از همان روزگار که دیوان و شعر او شناخته شده، هم شاعر و هم عارف شناخته و عوام و خواص با رسمی شناختن لقب «لسان الغیب»، او را یکی از اسرار دانان و آگاهان از عوالم غیبی تلقی کرده اند. همه بحث ها در چاپ های پنج گانه کتاب مکتب حافظ از نظر پایه و اساس و محور برای اثبات و شناساندن ماهیت این سخنور بزرگ و شعر او بوده و نتیجه ای که گرفته ایم و در صحت آن شکی نداریم، این است که اولاً حافظ غزل پردازی در ردیف دیگر غزل سرایان نبوده است. ثانیاً حافظ، عارفی در ردیف بزرگانی چون مولانا نیز محسوب نمی شود، بلکه شاعری غزل سراست که بهره عظیمی از مفاهیم اساسی عرفان و طریقت داشته است. ثالثاً اگر بخواهیم او را با یک عنوان معرفی کنیم، باید بپذیریم چنان که خود به تصریحی مطلق بار ها تأکید کرده، «رند» و مشرب شاعرانه اش نیز «رندی» بوده است.
ذهن و زبان حافظ، بهاءالدین خرمشاهی، انتشارات ناهید
هفت فصل این کتاب به موضوعاتی مانند: اسلوب هنری حافظ و قرآن، میل حافظ به گناه، حافظ و انکار معاد؟ اعجاز در ایهام و اختلاف قرائت ها می پردازد. خرمشاهی ساختار غزلیات حافظ را متأثر از ساختمان سوره ها و آیات قرآن می داند که به ظاهر ناپیوسته اند و انسجام ندارند، اما در پس این ناپیوستگی ظاهری، سبک و اسلوبی هنرمندانه نهفته است که در آن زیبایی و زندگی، صرافت طبع و فیضان روح موج می زند و به آن همواره تنوع و تازگی می بخشد.