برجام در یک سالگی(3)
تعداد بازدید : 96
اجرای توافق؛ حق گرفتنی است
نویسنده : ادیب political@khorasannews.com
6 ماه از اجرای برجام گذشت. تعهدات طرف ایران کمتر از 6 ماه پیش تمام و کمال انجام شد، اما طرف آمریکایی در انجام تعهدات خود کوتاهی کرده و در این مسیر صدای اروپا را هم درآورده است. این که روند مذاکرات و سند برجام چه دستاوردها و چه عبرت هایی برای ما داشت، در شماره پیشین این نوشتار در روز پنج شنبه مورد بررسی قرار گرفت و دراین گزارش تمرکز بر عبرت های «اجرای برجام» است. رویکرد این گزارش از منظر دیپلماسی و سیاسی به برجام است و به دستاورد های اقتصادی که توافق هسته ای طی این مدت داشته در گزارش گروه اقتصادی روزنامه خراسان در صفحه 10 پرداخته شده است و این گزارش اشاره دارد به تجربه هایی که نشان می دهد اگر قرار است به حق خود دربرجام دست یابیم، باید خودمان دست به کارشویم و به تعبیر رهبر انقلاب: «حق گرفتنی است، آن هم از گرگی مثل آمریکا؛ باید از دهنش بیرون کشید.» (دیدار مسئولان نظام 25 خرداد 95)
اگر بنشینیم، ادبیات طرف مقابل تثبیت می شود
شاید بتوان مهمترین نقطه منفی اجرای برجام را تثبیت ادبیات طرف آمریکایی در خصوص نحوه و شدت رفع تحریم ها دانست. باید دانست که بخش زیادی از مشکلات فعلی در روابط اقتصادی شرکت ها و بانک های بزرگ با ایران به خاطر تثبیت ادبیات آمریکا در مورد باقی بودن شرایط تحریمی علیه ایران است. این درحالی است که تحریم های ایران روی کاغذ لغو شده اما ادبیاتی که در فاصله انعقاد توافق هسته ای در تیر ماه سال گذشته تا پذیرش آن توسط ایران در مهر ماه توسط مقامات آمریکایی تولید می شد باعث شده جو روانی علیه ایران همچنان تحریک شده باقی بماند. نکته بسیار جالب در این فاصله حدوداً 90 روزه، حجم بالای اظهارات مقامات آمریکایی در مورد برداشته نشدن اکثر تحریم های ایران بود. وضعیت به گونه ای بود که رئیس جمهور آمریکا به طور میانگین 2 تا 3 بار در هفته نسبت به باقی بودن بخش زیادی از تحریم های ایران و تعلیق (نه لغو) بخش دیگر تأکید می کرد. به عبارت دیگر در مقطعی که تجار و بازرگانان اروپایی شاهد به ثمر رسیدن مذاکرات و طبیعتاً در حال رصد مواضع 2 طرف توافق هسته ای بودند تا به تحلیل کلی درباره آینده واقعی رفع تحریم ها برسند، حجم زیادی از اظهارات مقامات آمریکایی بر برداشته نشدن تحریم ها تأکید می کرد. متأسفانه در آن مقطع ضریب مناسبی از پاسخ به این اظهارات خلاف برجام، از سوی مقامات کشورمان داده نمی شد. قابل توجه است که در این باره رهبر انقلاب همان زمان به دولت هشدار داده بودند: «آنچه رسماً گفته می شود، پاسخ لازم دارد؛ اگر پاسخ داده نشود همان تثبیت خواهد شد.»(12 شهریور 94)
این وضعیت ادامه داشت تا این که 29 مهر ماه رهبر انقلاب در بند اول نامه خود هشدار دادند که ایران هرگونه اظهارنظر مبنی بر «باقی بودن ساختار تحریم ها» را به منزله نقض برجام تلقی خواهد کرد. این تدبیر و هشدار قاطعانه معظم له آن هم در مقطعی که عبارت فوق، شاه بیت اظهارات مقامات آمریکایی بود، موجب شد اشاره مقامات آمریکایی به «ساختار تحریم ها» به طرز عجیبی کاهش یابد و حتی به صفر برسد، اما متأسفانه بخش زیادی از شرکت های اقتصادی در بازه زمانی که دولت باید به شکل فعالانه تر وارد می شد، تصمیم خود را گرفته بودند. از این مقطع به بعد، کارکرد ایران هراسی، عملاً بر دوش نامزدهای انتخاباتی در آمریکا گذاشته شد که بارها و به کرات از بازگرداندن تحریم های ایران سخن بگویند. ترامپ، جب بوش، کلینتون و بسیاری دیگر از نامزدهای مطرح در آمریکا از پاره کردن برجام، وضع تحریم های شدیدتر علیه ایران و افزایش تحریم های غیرهسته ای سخن گفتند. (به عنوان نمونه جب بوش در 12 آبان، روبیو در 23 آبان) در حالی که حجم و ضریب پاسخگویی به این اظهارات در طرف ایران بسیار ضعیف تر از آمریکایی ها بود و همین موضوع سبب بدبینی ناظران بین المللی به وضعیت گشایش های اقتصادی ایران در فضای بین المللی می شد.
اتمام مذاکرات؛ آغاز «بخش دشوار کار» بود
برخورد برخی مقامات و برخی رسانه ها در داخل کشور با برجام، به لحاظ مبنایی اشتباه بود. این طیف گمان می کردند که روزهای سخت تحریم به پایان رسیده و اکنون باید منتظر نتایج رفع تحریم ها بود. همین نگاه تا حدی در دولت وجود داشت. شاید همین موضوع باعث شد که برخی تحرکات اقتصادی و دیپلماتیک در فاصله انعقاد توافق هسته ای تا تأیید آن در ایران و آمریکا کاهش یابد. در حالی که طرف مقابل بیکار ننشسته و معاون خزانه داری خود را به کشورها می فرستاد تا به طور محرمانه نسبت به خطرات ارتباط با ایران هشدار دهد. نیویورک تایمز در همان ایام نوشت: «اکنون زمانِ بخش دشوار کار یعنی اجرای برجام است.» شاید این موضوع در ایران چندان درک نشد.
عدم اخذ تضمین کتبی
رهبر انقلاب در نامه خود در تأیید مشروط برجام تأکید کرده بودند: «از آنجا که پذیرش مذاکرات از سوی ایران اساساً با هدف لغو تحریم های ظالمانه اقتصادی و مالی صورت گرفته است و اجرایی شدن آن در برجام به بعد از اقدام های ایران موکول گردیده، لازم است تضمینهای قوی و کافی برای جلوگیری از تخلّف طرف های مقابل، تدارک دیده شود، که از جمله آن اعلام کتبی رئیسجمهور آمریکا و اتّحادیه اروپا مبنی بر لغو تحریم ها است. در اعلام اتّحادیه اروپا و رئیسجمهور آمریکا، باید تصریح شود که این تحریم ها به کلّی برداشته شده است. هرگونه اظهاری مبنی بر اینکه ساختار تحریم ها باقی خواهد ماند، بهمنزله نقض برجام است.» (بند اول نامه تأیید مشروط برجام، 29 مهر 94)هر چند طرف ایرانی تلاش های وافری برای ترسیم فضای مثبت از فعالیت اقتصادی با ایران داشت، (از جمله نشست 9 ساعته با آمریکا و اتحادیه اروپا برای تنظیم متن دستور العمل رفع تحریم ها که در ژنو انجام شد، ایرنا، 23 آبان) اما شاید تنها چیزی که شرکت ها و بانک های بزرگ دنیا را نسبت به روابط اقتصادی با ایران اقناع می کرد، همین تضمین کتبی آمریکا بود. در همان روز رسانه ای شدن نامه تأیید برجام، شبکه بی بی سی در تحلیلی نوشت: «دستور آیت ا... خامنه ای برای اجرای برجام از این حکایت دارد که برجام تنها در صورتی قابل اجراست که اتحادیه اروپا و رئیس جمهور آمریکا کتبا اعلام کنند که تحریم های اقتصادی و مالی «لغو» شده اند. دستور رئیس جمهور آمریکا در این مورد، از قضا 3 روز پیش صادر شده که به وضوح نشان می دهد چنین شرطی - در صورت جدی بودن- تامین نشده است.» هر چند 2 روز بعد از این نامه دستور العمل مقررات مربوط به رفع تحریم های ایران از سوی آمریکا و اروپا منتشر شد، اما این دستورالعمل ها هرگز کارکرد تضمین کتبی را نداشت. تضمینی که شرکت های اروپایی نیز بار ها خواستار آن شدند اما آمریکایی ها از آن سرباز زدند. همین چند روز پیش بود که ولایتی یکی از اعضای هیئت نظارت بر اجرای برجام به صراحت از عدم تحقق این شرط سخن گفت.
اجرای شتابزده تعهدات
زمزمه های اجرای تعهدات از سوی ایران، از اوائل آبان 94 به گوش می رسید. در حالی که به نظر می رسد برخی الزامات نامه رهبری از جمله اخذ تضمین و تشکیل هیئت نظارت بر اجرای برجام هنوز محقق نشده است. (به همین دلیل روزنامه خراسان در تاریخ 16 آبان تأکید کرد تا تعیین هیئت ناظر بر برجام دست نگهدارید.) در همان ایام مقامات سازمان انرژی اتمی اگرچه در آن مقطع جمع آوری سانتریفیوژ ها را رد می کردند، اما تأکید آن ها بر اجرای سریع مقدمات به طرف غربی این پیام را مخابره می کرد که «ایران مشتاق اجرای هر چه سریع تر برجام است.» این موضوع در مورد اراک نمود بیشتری داشت. رهبر انقلاب در نامه خود در تأیید مشروط برجام تأکید کرده بودند که «اقدام در مورد نوسازی کارخانه اراک با حفظ هویّت سنگین آن، تنها در صورتی آغاز خواهد شد که قرارداد قطعی و مطمئن درباره طرح جایگزین و تضمین کافی برای اجرای آن منعقد شده باشد.» (بند چهارم نامه تأیید مشروط برجام، 29 مهر 94)درباره سند اراک باید توجه داشت که امضای اسناد مرتبط با راکتور اراک با تأخیر خاصی همراه بود. به شکلی که امضای اسناد مقدماتی آن بارها به تأخیر افتاد و همین نشان دهنده راه پرپیچ و خم بازطراحی راکتور اراک به دست طرف غربی بود.
فضاسازی طرف مقابل در اجرای تعهدات
این که «ایران یک بازیگر عادی نشده است» مهترین راهبرد مقامات و رسانه های آمریکایی پس از توافق هسته ای است. در این مسیر طرح های ضدایرانی ریز و درشتی که در کنگره مطرح می شد، نقش مهمی در ترس بازیگران اقتصادی در دنیا داشت. نقش منفی کنگره به حدی بود که در 9 ماه گذشته ده ها طرح ضدایرانی در کنگره بررسی و تعدادی از آنها به تصویب رسید. به عنوان نمونه طرح ضدایرانی محدودیت ویزا که 18 آذر تصویب و در 28 آذر به امضای رئیس جمهور آمریکا رسید، هرگونه همکاری اقتصادی با ایران را تحت الشعاع قرار داد. در این فاصله 10 روزه آمریکا از فرصت به وجود آمده به خاطر این قانون استفاده کرد و حداکثر ترس ممکن را در شرکت ها و بانک های اروپایی ایجاد کرد. این طرح همچنین موجب هشدار اروپا به آمریکا برای اقدام تلافی جویانه شد. در همین زمینه هشدار های مکرر سناتورهای جمهوری خواه به اوباما در مورد رفع تحریم ها، تأکیدات بی شمار مقامات آمریکایی بر بازگشت فوری تحریم ها، تحریم افراد و نهادهایی که مشکوک به فعالیت با سپاه پاسداران و حزب الله هستند، دستبرد 2 میلیارد دلاری به اموال ایران و اقداماتی از این دست، همگی بر احتیاط بیش از حد بانک ها و شرکت های بزرگ اروپایی می افزود تا آنجا که لوبلاگ صریحا نوشت: آمریکا در پی ضربه زدن به روابط اقتصادی اروپا با ایران در فضای پسابرجام است. (فارس، 9 دی 94)
مقامات غربی نیز همین نقش را بازی می کردند. یک روز از نقض برجام به علت تست موشکی ایران سخن گفته و یک روز مدعی شدهاند «ایران با خرید جتهای ساخت انگلیس توافق هستهای را نقض کرده است.» (تسنیم، 15 آبان 94) در این مسیر مجازات بانک های بزرگ دنیا به خاطر تحریم های گذشته ایران، بزرگترین هشدار بود که می شد به شرکت های اقتصادی داد. از جمله مجازات دویچهبانک آلمان به مبلغ 258 میلیون دلار به خاطر همکاری اقتصادی با ایران (خبرگزاری صداوسیما 14 آبان 94) همزمان جمهوری خواهان کنگره آمریکا نیز با تلاش هر چه بیشتر برای سنگ اندازی در مسیر تصویب برجام در آمریکا به میدان آمدند تا اگر نتوانستند مانع تصویب برجام در آمریکا شوند، حداقل این پیام را به اقتصاد جهانی بدهند که تجارت با ایران (لااقل از نگاه بخشی از حاکمیت آمریکا) تبعات خواهد داشت. دولت آمریکا نیز در این معرکه اظهارات ضدایرانی کم نداشت. از جمله سخنگوی وزارت خارجه آمریکا درست در روز اجرای برجام تأکید کرد هرگز گزینه تحریم را از روی میز برنداشتیم. (خبرگزاری صداوسیما 23 دی 94)
یک روز پس از «روز اجرا»ی برجام رفتارهای متناقض آمریکا علیه ایران ادامه یافت. از یک سو رئیس جمهور آمریکا در نشست خبری خود علیه ایران خط و نشان کشید و تحریم های جدید تعیین کرد و همزمان هم وزارت خزانه داری آمریکا لیست تحریم های موشکی جدید علیه ایران را تنها یک روز پس از آغاز اجرای برجام منتشر کرد. (تسنیم 27 دی 94) حجم بالای اقدامات ضدبرجامی آمریکا به حدی بود که اندیشکده شورای روابط خارجی اروپا در گزارشی مفصل، تأکید کرد «اروپا نباید اجازه دهد آمریکا برجام را تضعیف کند.» (فارس، 30 دی 94)در حوزه مسائل منطقه ای نیز فضاسازی ها علیه ایران شدت یافت. به عنوان نمونه وزیر دفاع آمریکا اعراب را به مقابله میدانی با ایران تحریک کرد. (فارس، 16 آبان 94) رئیس جمهور آمریکا 4 روز بعد و در آستانه اجرایی شدن توافق هسته ای، با اعلام این که روابط آمریکا با ایران عادی نشده، قانون ضدایرانی «حالت فوق العاده در رابطه با ایران» را یک سال دیگر تمدید کرد. (خبرگزاری صداوسیما، 20 آبان 94)
توان دفاعی موشکی ایران یکی دیگر از محورهای تمرکز مقامات غربی بود. از جمله مقامات آمریکایی 17 آذر 94 مدعی تست یک موشک در ایران و نقض قطعنامههای سازمان ملل شدند. (ایسنا به نقل از شبکه فاکسنیوز). سخنگوی وزارت خارجه آمریکا در همین رابطه تأکید کرد: « اسامی شخصیت ها و مقامات ایرانی را که در ساخت موشک های ایرانی دخالت دارند، به فهرست تحریم ها اضافه می کنیم.» شدت و حجم این اظهارات به حدی بود که وقتی روحانی در نشست خبری خود در پاریس درباره روابط با آمریکا مورد سوال قرار گرفت، اظهار داشت: برقراری روابط غیرخصمانه امکان پذیر است اما کلید این کار در واشنگتن است نه در تهران. متأسفانه دولتمردان آمریکا هنوز یاد نگرفته اند دنیای امروز دنیای تحریم نیست!در این فضاسازی نهادهای بین المللی نیز تا حدی به کمک طرف آمریکایی آمده و یک بار دیگر اثبات کردند اعتماد به آنها خطاست. از جمله تصویب 2 قطعنامه حقوق بشری علیه کشورمان در سازمان ملل که در تاریخ 27 آبان و به رهبری عربستان (!) صورت گرفت و وزیر خارجه کشورمان آن را «طنز تلخ روزگار» دانست. در این مسیر برخی واکنش های دستگاه دیپلماسی و نامه رئیس جمهور به سران 1+5 درباره پسابرجام (ایرنا 5 بهمن 94)، بخشی از این فضاسازی طرف غربی را خنثی می کرد، اما به نظر کافی نبود. برخی اقدامات مثبت مانند قرارداد با ایرباس و بوئینگ نیز با مانع تراشی آمریکایی ها متوقف شد و عملاً کارکرد تبلیغی خود را از دست داد و حتی به ضد خود تبدیل شد.
عدم استفاده از نقطه ضعف طرف مقابل
اشتیاق دولت اوباما به حصول یک توافق با ایران بر کسی پوشیده نبود. رهبر انقلاب در تبیین این اشتیاق تصریح کرده اند: «طرف مقابل ما، یعنی دولت کنونی و مدیریّت کنونی آمریکا، به این توافق احتیاج دارد؛ این هم یک طرف دیگر قضیّه است؛ اینها نیاز دارند به این؛ یک پیروزی بزرگی برای آنها محسوب میشود.» (بیانات در دیدار مسئولان نظام، 2 تیر 94)
کم کاری برخی نهادهای ناظر
نهادهای ناظر بر اجرای برجام در ایران عبارت اند از، مجلس، کمیته نظارت بر اجرای برجام در دولت و از همه مهمتر هیئت نظارت بر اجرای برجام. این نکته را باید بپذیریم که این هیئت به دلیل برخی ملاحظات امنیتی کمتر توان ظهور و بروز رسانه ای داشت، اما به نظر می رسد این هیئت بخشی از وظایف خود را به دقت انجام نداده است. تشکیل این هیئت با تأخیر ناموجهی همراه بود، به طوری که ظریف بیستم آبان (حدود 3 هفته پس از نامه رهبر انقلاب) از تشکیل آن خبر داد. شمخانی دبیر شورای عالی امنیت ملی اخیراً در پاسخ به تعداد جلسات این هیئت از 29 مهر ماه سال گذشته (تاریخ پذیرش برجام از سوی ایران) تاکنون، از برگزاری «4 جلسه» خبر داد که به نظر می رسد، کافی نبوده است. شاید یکی از دلایل گلایه تلویحی رهبر انقلاب از این هیئت در تاریخ 25 خرداد 95 همین بود که از این هیئت خواستند «دقت» و «مراقبت» بیشتری داشته باشند.
واکنش قاطع، موجب عقب نشینی دشمن می شود
آمریکا در ماه های پس از برجام اقدامات خصمانه جدی داشته که با واکنش کشورمان مواجه شده است. با مروری بر روند تحولات در می یابیم این واکنش ها هر جا شدیدتر بوده، طرف آمریکایی از ترس زیر پاگذاشتن برجام توسط ایران، بیشتر عقب نشینی کرده است. به عنوان نمونه موضع گیری قاطع مسئولان کشورمان در ماجرای قانون ویزا، اجرای آن را مدت ها به تأخیر انداخت تا در نهایت اصلاحاتی در مورد ایران صورت گرفت. در همین زمینه می توان به تحریم های موشکی برخی نهادها و مقامات کشورمان در اوایل دی ماه گذشته اشاره کرد. اجرای این تحریم ها با نامه رئیس جمهور به وزیر دفاع برای افزایش توان دفاعی و واکنش قاطع دیگر مقامات کشورمان به تعویق افتاد. (ایرنا، 11 دی 94) خبرگزاری فرانسه نیز روز بعد در گزارشی، به تعویق افتادن این تحریم ها را ناشی از موضع گیری تند رئیس جمهور کشورمان دانست...
ادامه در صفحه 16