وقف مشارکتی؛ فصل نوینی برای مردمی شدن وقف
محمد علی ندائی - وقف مشارکتی که ازچند سال قبل با عرضه اوراق وقف پا به عرصه گذاشت، حرکتی نو درگسترش وقف وهمگانی کردن این سنت حسنه است .این اقدام روزآمد درحالی آغازگر حرکت جدیدی درعرصه وقف است که روحیه خیرخواهی ریشه در فرهنگ مردم ایران دارد و به گفته معاون حقوقی سازمان اوقاف وامورخیریه ،96درصد مردم ایران ماهانه مبلغی را به عنوان کمک به نیازمندان درنظرمی گیرند؛ ازاین رو وقف مشارکتی به عنوان قالبی جدید وبه روز می تواند آغازگرفصل نوینی درتحول اقتصاد وقف وگام بلندی در پاسخ گویی وقف به نیازهای جامعه ،بهبود معیشت وکاهش فاصله طبقاتی قلمداد شود.
تبدیل صدقه جامده به جاریه
سه سال پیش حجت الاسلام محمدی، رئیس سازمان اوقاف وامورخیریه کشور از دستور کارقرارگرفتن طرح تحول اقتصادی وقف خبرداد و تبدیل «صدقه جامده» به «صدقه جاریه» و خروج موقوفات ازحالت سکون به وضعیت رونق را نیازمند پاسخ گویی به سوالات و شبهات و تحول در زمینه وقف دانست وازضرورت پشتوانههای علمی، فقهی و حقوقی این تحول سخن گفت. هرچند این سخنان بیانگرعزم سازمان اوقاف درباز سازی اقتصاد وقف بود اما تحول درموضوع وقف ونهادینه شدن آن درجامعه مستلزم طرحی دیگربود.
تشکیل هیئت فقهی وحقوقی
وجود 180 هزارموقوفه درکشور نیازمند تلاش فقهی وحقوقی بسیاری بود؛ زیرا ساماندهی موقوفه ها ، سنددارکردن آنان، جلوگیری ازموقوفه خواری ومسائلی مانند آن ، پشتوانه علمی وفقهی شایسته ای لازم داشت . تاسیس هیئت فقهی وحقوقی سازمان اوقاف وامورخیریه اقدامی دراین راستا بود .این هیئت درنیمه دوم سال 89 فعالیت خود را در سازمان اوقاف آغازکرد ووظایفی مانند تطبیق دستورالعملهای فقهی و حقوقی سازمان اوقاف با موازین شرعی قبل از ابلاغ را دردستورکارخود قرارداد.
این اقدام های ساختاری، زمینه ورود سازمان به عرصه های جدید وقفی را فراهم کرد تا این که درسال 92زمینه قانونی این عرصه جدید مهیا وفصل جدیدی ازروند مشارکت مردم دروقف آغازشد.
تصویب انتشار اوراق وقف
انتشاراوراق وقف وپیدایی قالب جدید وقف مشارکتی ازطریق خرید اوراق وقف، مهم ترین اقدامی بود که وقف را ازحالت خاص خارج وبه یک امرهمگانی تبدیل می کرد.
گرچه تلاش سازمان اوقاف برای ورود به این عرصه ،ازسال ها پیش آغازشده بود اما این تلاش ها درسال 92 به بارنشست .زیرا دراین سال، نمایندگان مجلس در بند 45 ماده واحده قانون بودجه سال 92 ، انتشار اوراق وقف را تصویب کردند. براساس این بند، قانون گذار به سازمان اوقاف و امور خیریه اجازه می داد تا سقف 1000 میلیارد ریال اوراق وقف را با مجوز بانک مرکزی منتشر کند.
آیا پول را می توان وقف کرد؟
بضاعت اندک اما انگیزه زیاد مردم برای کمک به نیازمندان ازطریق وقف، مستلزم تدبیرو چاره بود؛ طرحی که ضمن هموارکردن مسیرورود گسترده مردم به عرصه وقف، باید برخوردار از منطق اقتصادی ومنطبق با چارچوب های فقهی باشد . دراین زمینه هیئت فقهی حقوقی سازمان اوقاف با مسئولان سازمان بورس و اوراق بهادار نشستی برای بررسی اوراق وقف برگزارکرد. دراین نشست حجت الاسلام رازینی رئیس این هیئت اعلام کرد که وقف پول ، سهام و اوراق بهادار یا انتشار اوراق وقفی دارای وجوهی مشترک است و از دیدگاه سازمان اوقاف در یک مجموعه به نام وقف مشارکتی طبقه بندی می شود. به گفته وی، وقف پول براساس نظر فقها و فتاوای مراجع عظام تقلید و ولی فقیه حاکم و مقام معظم رهبری جایز نیست؛ زیرا اصل مال وقف شده از بین می رود. این سخن به این معنا بود که مشارکت دروقف ازطریق خرید اوراق وقف مشکل شرعی ندارد؛ زیرا خرید اوراق وقف درحقیقت وقف سهم است نه وقف پول.
چه چیزی را می توان وقف کرد؟
برای درک وضعیت انطباق فروش اوراق وقف با چارچوب های فقهی باید بررسی کرد که ازنظرفقهی چه چیزی را می توان وقف کرد؟ هرچند واردشدن به عرصه پاسخ گویی تفصیلی به این سوال مستلزم فرصت ومجال فراخی است اما به اجمال می توان گفت چیزی قابلیت وقف دارد که اولاً عین باشد؛ یعنی وجود خارجی داشته باشد، پس طلب فی الذمه یا منفعت را نمیتوان وقف کرد. ثانیاً مالیت داشته باشد، بنا براین چیزهایی که مالیت ندارند مانند سگ وخوک را نمی توان وقف کرد. ثالثاً وقف باید چیزی باشد که بهره برداری ازآن ممکن باشد بدون آن که اصلش ازبین برود. رابعاً قابلیت قبض داشته باشد.
رونمایی ازاوراق وقف
سرانجام با تمهیدات فقهی وقانونی ، اوراق وقف دراوایل اسفندماه 92 رونمایی وعرضه آن درشبکه بانکی آغازشد.
انتشاراین اوراق ، بازتاب بسیار خوبی در داخل و خارج از کشور داشت ومورد استقبال مردم قرارگرفت؛ زیرا اوراق وقف ، طرحی عامالمنفعه بودکه در آن امکان مشارکت قشرهای مختلف مردم در امور خیر فراهم میشد به طوری که برای واقف شدن نیاز نبود که حتماً دارای املاک و دارایی فراوانی باشند، بلکه هر کسی به اندازه توان و وسعت مالی خویش میتوانست در این طرح مشارکت کند. اهمیت این اقدام زمانی مشخص ترمی شود که دریابیم استفاده ازکمک های جمعی درامورخیرخواهانه امری رایج درکشورهای پیشرفته بوده ومردم ایران نیزازروحیه جمعی وخیرخواهانه گسترده ای برخوردارند تا جایی که به گفته معاون حقوقی و مجلس سازمان اوقاف و امور خیریه، بیش از 96 درصد مردم ایران ماهانه مبالغی را برای کمک به نیازمندان در نظر می گیرند.
فروش اوراق وقف برای احداث نخستین بیمارستان تخصصی سرطان
احداث نخستین بیمارستان تخصصی سرطان درایران مقصد ومقصود انتشار اوراق وقف برای نخستین بار بود.به این معنا که اوقاف با توجه به روند روبه گسترش ابتلا به بیماری صعب العلاج سرطان وهزینه های هنگفت درمان آن و نبود یک بیمارستان تخصصی، با فروش اوراق وقف، احداث نخستین بیمارستان سرطان ایران درشهر ری را در دستور کار قرارداد وبا پیش بینی هزینه صدمیلیارد تومانی تاسیس این بیمارستان500تخت خوابی، عرضه اوراق وقف به مبلغ صد میلیارد تومان را درپایان سال 92 آغازکرد. این اوراق ابتدا درتهران ودرسال 93 درتعدادی دیگرازاستان ها عرضه شد وهرسهم آن که یک میلیون ریال ارزش داشت طی چند ماه به فروش رسید وسرانجام دراواخرشهریورماه 93کلنگ احداث این بیمارستان ازسوی رئیس سازمان اوقاف وامورخیریه به زمین زده شد. درهمین راستا، به تازگی اداره کل اوقاف وامورخیریه خراسان رضوی نیز موقوفه «مهرفاطمی»، بزرگ ترین موقوفه فاطمی استان خراسان رضوی را خریداری وسهام آن راعرضه کرده است . درگزارشی که سایت اداره کل اوقاف خراسان رضوی ازاین موقوفه ارائه کرده، آمده است: این وقف به صورت مجتمعی در زمینی به مساحت 1054 متر مربع با زیربنای 2276 متر مربع شامل 15 واحد تجاری و 27 واحد مسکونی و به ارزش 150 میلیارد ریال در خیابان صاحب الزمان(عج) مشهد از طریق تسهیلات قرض الحسنه خریداری و به نام موقوفه حضرت زهرا (س) ثبت شده است که اداره کل اوقاف و امور خیریه خراسان رضوی در وقف نامه مشارکتی مزبور به واگذاری 320 هزار سهم از این موقوفه اقدام کرده است. درخبری که پایگاه اطلاع رسانی اداره کل اوقاف خراسان رضوی ازدیدار رئیس جدیداین اداره با آیت ا... رضازاده عضو شورای عالی حوزه علمیه خراسان منتشرکرده ، ازخرید یک سهم ازموقوفه مهرفاطمی توسط این استاد سطح عالی حوزه خبرداده و آیت ا...رضا زاده اظهارامیدواری کرده است که با توجه به ارادت خاص مردم به حضرت زهرا(س) ،سهام این موقوفه مورد استقبال قرار گیرد.
پیامدهای اوراق وقف
درشرایطی که به گفته مسئولان اوقاف حدود 90 درصد وقفیات دراختیارمردم است ،انتشاراوراق وقف وترویج وقف مشارکتی ازسوی سازمان اوقاف وامورخیریه، علاوه برهمگانی ترکردن وقف ومستحکم ترشدن پیوند مردم با سنت وقف،می تواند کارآمدی وقف در حل مشکلات جامعه را به نمایش بگذارد ودرنهایت موجب جلب اعتماد مردم به نهاد وقف شود. این در شرایطی است که به گفته مسئولان اوقاف حدود 90 درصد وقفیات در اختیار مردم است.
استفاده ازاین قالب به ویژه درعرصه های جدید وقف مانند محیط زیست که به گفته معاون سازمان اوقاف، مورد تاکید رهبرمعظم انقلاب اسلامی نیز است، افق های تازه ای در کاهش مشکلات زیست محیطی خواهد گشود به شرطی که از رصد و پایش مستمر این اقدام ها غفلت نشود و از تجربه ها وایده های نو برای تقویت و تکامل آن استفاده شود.