کدام قراردادها بیشتر مورد استفاده قرار می گیرند؟
قراردادهای امتیازی برای کشورهایی که دارای نواحی عمده مستعد نفت – اما کشف نشده- ، همچنین مناطق صعب العبور و دارای مشکلات فنی و ریسک بالا می باشد مناسب است. همچنین کشورهایی که توانایی فنی مشارکت در اکتشاف و توسعه را ندارند ناگزیرند از قراردادهای امتیازی استفاده کنند. ساختار حقوقی کشورها نیز باید امکان مالکیت خصوصی بر مخازن را ممکن بداند. البته در برخی از قراردادهای امتیازی شرکت پیمانکار فقط به عنوان نماینده حاکمیت عمل می کند و با پرداخت حق بهره مالکانه و مالیات به دولت در قالب یک قرارداد امتیازی به تولید و فروش نفت می پردازند. ریسک بالای میادین نفتی در اکثر نقاط جهان – به جز خاورمیانه- و ساختار حقوقی مناسب باعث شده، قراردادهای امتیازی در جهان بیشتر از انواع دیگر مورد توجه باشد. بعد از آن قراردادهای مشارکت در تولید و مشارکت در سرمایه گذاری بیشتر از سایر انواع قراردادها توسط کشورهای جهان مورد استفاده قرار می گیرد. قراردادهای خدماتی نیز فقط توسط کشورهای ایران، مکزیک و عراق مورد استفاده قرار می گیرد.
نوع قرارداد تعداد کشورهایی که از این قرارداد استفاده می کنند
امتیازی 59
مشارکت در سرمایه گذاری 31
مشارکت در تولید 40
ترکیبی 16
خدماتی 3
مقایسه انواع قراردادها از نظر مالکیت مخازن
از منظر حقوقی یکی از مهمترین مباحث در مورد قراردادهای نفتی نوع مالکیت و حاکمیت بر مخازن است. در بسیاری از کشورها مخازن نفتی ملی اعلام شده و لذا اجازه حاکمیت شرکت های خارجی و حتی غیردولتی داخلی بر این مخازن داده نمی شود. جدول زیر سه دسته اصلی قراردادهای نفتی متداول در جهان را از منظر مولفه های حاکمیتی و ساختار حقوقی مالکیت بر مخازن مقایسه می کند.
چنانچه از این جدول بر می آید قراردادهای امتیازی تمام مالکیت و قراردادهای مشارکت در سرمایه گذاری مقداری از مالکیت مخزن را به طرف خارجی واگذار می کند لذا استفاده از این نوع قراردادها با اصل 45 قانون اساسی در تضاد است. البته در مورد امکان استفاده از قراردادهای مشارکت در تولید در چهارچوب قوانین فعلی نفت، بحث و اختلاف نظر وجود دارد. اما قراردادهای خدماتی هیچ حق مالکیتی برای شرکت پیمانکار در نظر نمی گیرد. لذا بعد از انقلاب قراردادهای بیع متقابل در این قالب طراحی گردید.
آی پی سی، خدماتی است یا مشارکتی؟
طبق ظاهر مصوبه هیئت دولت با عنوان شرایط عمومی، ساختار و الگوی قراردادهای بالادستی نفت و گاز که مربوط به قراردادهای جدید نفتی است و همچنین اظهارات صریح مسئولان وزارت نفت و کمیته بازنگری قراردادها، IPC یک نوع قرارداد خدماتی است.
در مصوبه دولت به عنوان یکی از اصول قراردادها بر "حفظ حاکمیت و اعمال تصرفات مالکانه دولت جمهوری اسلامی ایران از طریق وزارت نفت بر منابع و ذخایر نفت و گاز طبیعی کشور تاکید شده است" و در جای دیگر آمده است: "تمام عملیات پیمانکار (شرکت مشترک متشکل از شرکت خارجی و یک شرکت داخلی) از تاریخ شروع قرارداد به نام و از طرف کارفرما (شرکت ملی نفت ایران) انجام خواهد شد و کلیه اموال اعم از ساختمانها، کالاها، تجهیزات، چاهها و تأسیسات سطحالارضی از همان تاریخ متعلق به کارفرما میباشد".
علاوه بر آن وزیر نفت اوایل آذر امسال در یک برنامه تلویزیونی صریحا اعلام کرد که قراردادها از نوع مشارکت نیست و جمهوری اسلامی ایران به دلیل داشتن فناوری های پیشرفته بومی در این زمینه نیازی به این قراردادها ندارد. سید مهدی حسینی، رئیس کارگروه بازنگری قراردادها در مورد تخصیص حداکثر 50 درصد از نفت تولیدی میادین به طرف خارجی توضیح می دهد: "تخصیص تا حداکثر ٥٠ درصد عواید میدان برای بازپرداخت هزینه ها نیز صرفا مجوزی است برای شرکت ملی نفت ایران ضمن آن که سقف تخصیص به شرکت نفت برای بازپرداخت هزینه هاست نه آنچه به پیمانکار می رسد".
لذا بر اساس مصوبه اخیر دولت و اظهارات مسئولین نفت، صریحا موضوع مشارکت رد شده و بر این اساس می توان گفت قراردادهای جدید نفتی کشور (IPC) از نوع قراردادهای خدماتی است. البته اظهارات پیشین مسئولین بازنگری در قراردادها، برخی مصاحبه های انجام شده با رسانه های خارجی و ماهیت قراردادها ابهاماتی در خصوص نوع قراردادها ایجاد کرده است.
از نظر ماهوی نیز برخی کارشناسان قراردادهای جدید نفتی را خدماتی صرف نمی دانند. برخی آنها را ترکیب خدماتی-مشارکتی و برخی ماهیتا مشارکتی می دانند. طی شماره های بعدی، جزئیات بیشتری در مورد این ابهامات موجود ارائه خواهد شد.
منابع:
مقاله اقسام قراردادهای بینالمللی نفتی ایران ، وجوه اشتراک و افتراق آنها، دکتر علیرضا حسنی.
پایگاه تاریخی-تحلیلی ایران بوم
مقاله قراردادهای بالادستی نفت و گاز نظام جمهوری اسلامی ایران و تبیین دلالتهای قانونی و الزامات قراردادهای جدید، سید نصرا... ابراهیمی و محمد شیریجیان.
مجموعه مقالات پایگاه مطالعات سیاستی نفت و گاز، www.icmstudy.ir
پایگاه تاریخی-تحلیلی تاریخ ایرانی
اظهارات بیژن زنگنه، وزیر نفت در برنامه گفتگوی ویژه خبری شبکه دوم سیما، 3 آذر 94.