مشاهیر علوم انسانی
تعداد بازدید : 79
دکترعبدالحسین زرین کوب؛ادیب تاریخ نگار و عرفان پژوه
نویسنده : جواد نوائیان رودسری info@khorasannews.com
دکتر عبدالحسین زرین کوب، مورخ و ادیب نام آور معاصر، 27 اسفندماه سال 1301هـ.ش، در شهر بروجرد متولد شد. تحصیلات ابتدایی را در همین شهر گذراند. به دلیل تعطیلی دوره متوسطه در تنها دبیرستان زادگاهش، به ناچار به تهران رفت و در سال 1319 هـ.ش موفق به دریافت دیپلم ادبی شد. زرین کوب پس از دریافت دیپلم به دستور پدرش، با وجود شوق فراوان برای ادامه تحصیل، به بروجرد بازگشت و به تدریس در مدارس این شهر و خرم آباد مشغول شد. وی از همان دوران کار، نوشتن را آغاز کرد. نخستین کتاب دکتر زرین کوب با عنوان «فلسفه، شعر یا تاریخ تطور شعر و شاعری در ایران» در زادگاهش منتشر شد. وی در سال 1324هـ.ش، برای ادامه تحصیل به تهران بازگشت و در آزمون ورودی دانشگاه تهران شرکت کرد. زرین کوب پس از قبولی در آزمون ورودی، با رتبه اول، تحصیل در دانشگاه تهران را آغاز کرد. وی ظرف کمتر از سه سال موفق به دریافت مدرک کارشناسی شد. زرین کوب چندی بعد در آزمون ورودی دکترای دانشگاه تهران پذیرفته شد. وی از پایان نامه خود با عنوان «نقدالشعر، تاریخ و اصول آن»، با راهنمایی استاد بدیع الزمان فروزانفر، در سال 1334هـ.ش دفاع کرد. دکتر زرین کوب از سال 1335 به تدریس در دانشگاه تهران پرداخت. آن مرحوم، افزون بر دانشگاه تهران، در دانشسرای عالی نیز تدریس کرد. آثار ارزشمند و شهرت قلم و اندیشه او، باعث شد به دعوت دانشگاههای خارجی، مدتی در خارج از کشور به تدریس بپردازد. دکتر عبدالحسین زرین کوب، از سال 1347 تا 1349، استاد میهمان دانشگاههای پرینستون و کالیفرنیا در آمریکا بود. وی همزمان، کار تدوین و انتشار کتابهای تاریخی و ادبی را ادامه داد و مدتی، مدیریت بنگاه ترجمه و نشر کتاب را برعهده داشت. با توجه به فعالیتهای تحقیقاتی گسترده، دکتر زرین کوب به مناسبتهای مختلف، سفرهایی به برخی از کشورها داشت. او در این سفرها، با بازدید از مراکز مطالعاتی و کتابخانههای مشهور، ضمن جمعآوری اسناد و یادداشتبرداری از آنها، کتابهای متعددی را به رشته تحریر درآورد. وی به نمایندگی از جامعه دانشگاهی ایران، در نشستهای علمی فراوانی شرکت کرد و به ایراد سخنرانی پرداخت. دکتر زرینکوب، پس از سالها تدریس و تحقیق، روز 24 شهریورماه سال 1378، دار فانی را وداع گفت.از آن مرحوم، ده ها اثر در زمینه تاریخ، ادبیات و عرفان باقی ماندهاست که از میان آنها، میتوان به «نقد ادبی»، «با کاروان حُلّه»، «از کوچه رندان»، «سرّ نی»، «بحر در کوزه»، «پله پله تا ملاقات خدا»، «پیر گنجه» و «نامورنامه» در حوزه ادبیات و عرفان و «دو قرن سکوت»، «بامداد اسلام»، «تاریخ در ترازو»، «تاریخ ایران بعد از اسلام»، «روزگاران» و «آشنایی با تاریخ ایران» در حوزه تاریخ و ترجمه کتاب هایی مانند «ادبیات فرانسه در قرون وسطی» و «فن شعر ارسطو» اشاره کرد.
پژوهشگری با نگاه چند بُعدی
زندهیاد دکتر عبدالحسین زرینکوب، در عرصه پژوهش، شخصیتی چند بُعدی داشت. مطالعات او تنها به حوزه تاریخ و ادبیات منحصر نمیشد. این، موضوعی است که شاگردانش، هنگام صحبت از جایگاه علمی و سبک پژوهشی استادشان، بسیار بر آن تأکید میکنند. دکتر «احمد ابومحبوب»، استاد دانشگاه و از شاگردان مرحوم زرینکوب، در اینباره میگوید:«وقتی آثارِ تاریخی ایشان را مطالعه میکنیم، از گستردگی اطلاعات وی در حوزه فلسفه، تاریخ وادبیات، متعجب میشویم. من خود شاگرد ایشان بودم و گاه تعجب میکردم که چطور فرصت میکند به همه این مباحث بپردازد. مرحوم زرینکوب، با حافظه قوی و دقت نظری که داشت، توانست در شاخه نقد دانشگاهی تحولی اساسی ایجاد کند. او بین منتقدان، فردشناختی و تحلیلِ درونمایگی را رواج داد.» آن مرحوم برای مطالعه و تحقیق، روشی هدفمند و برنامهریزی شده داشت. این نظم، به همراه حافظه قوی و دقت نظر فراوان، اشکالات احتمالی در آثار او را، به حداقل می رساند. با وجود آنکه دکتر زرینکوب به صورت تخصصی، بر مباحث مربوط به نقد ادبی، تاریخنگاری و فلسفه تاریخ تسلط داشت، اما هیچگاه خود را از فراگیری دیگر مباحث علمی، بینیاز نمیدانست.
بیطرفی و بیغرضی در روایت کردن تاریخ
افزون بر این، توانایی مثالزدنی او در نثر و حتی نظم فارسی، آثار نوشتاریاش را در زمره بهترین نمونههای این عرصه قرار داده است. شیوه نگارش دکتر زرینکوب، به ویژه در آثار تاریخی و به صورت خاص، کتاب «دو قرن سکوت»، به گونهای است که خواننده را به ادامه مطالعه تشویق میکند. او در نوشتههایش از شیوه پرتکلّفی که برخی از مورخان نامدار معاصر از آن برای نگارش آثارشان استفاده کردهاند، پیروی نمیکند و میکوشد، با خواننده، با هر سطح علمی و فکری، ارتباط برقرار کند. به همین دلیل، خواننده در نوشتههای مرحوم زرینکوب، با روایتهای آشفته تاریخی روبهرو نمیشود و میتواند با اطمینان به مُتقن بودن روایت، از شیوایی متن وی، لذت ببرد و از اطلاعات ارائه شده در آن استفاده کند. دکتر زرینکوب، در نقل و ارائه روایات تاریخی، همواره بیطرفی و بیغرضی را مد نظر قرار می داد و از جهتگیری های سیاسی یا تاریخی، خودداری میکرد. این رویکرد نیز، نقش مهمی در جذابیت آثار وی دارد.
پژوهشهای ادبی و عرفانی
ادبیات فارسی، بخش مهمی از مطالعات و پژوهشهای زندهیاد دکتر عبدالحسین زرین کوب را تشکیل میدهد. او علاقه فراوانی به ادبیات داشت و به تعبیر یکی از شاگردانش، «همه چیز را با ادبیات میسنجید و با هر دانشی که به نحوی با ادبیات مرتبط بود، آشنایی داشت.» مرحوم زرینکوب، مولویشناسی بسیار برجسته بود و برخی از پژوهشگران، او را در زمره استادان تراز اول این عرصه و بلکه بهترینِ آنها میدانند. توانایی دکتر زرینکوب را در این عرصه، میتوان در اثر سترگ و ارزشمند او، یعنی کتاب «پلهپله تا ملاقات خدا» به خوبی مشاهده کرد. این کتاب که درباره زندگی، اندیشه و سیر و سلوکهای عرفانی مولوی به رشته تحریر درآمده است، یکی از مهم ترین آثار، در زمینه مولویشناسی محسوب میشود. از دیگر آثار آن مرحوم در عرصه مولویشناسی، میتوان به کتاب «بحر در کوزه» اشاره کرد که در برگیرنده نقد و تفسیرِ تمثیلهای به کار رفته در مثنوی معنوی است.زندهیاد دکتر زرینکوب، به دلیل پژوهشهای گسترده در عرصه ادبیات عرفانی و تاریخ عرفان، آثار متعدد و تأثیرگذاری را در این زمینه به رشته تحریر درآورد. دکتر «ابومحبوب»، درباره این توانایی زندهیاد دکتر زرینکوب، میگوید:«هنوز که هنوز است در مطالعات تاریخیِ عرفان و تصوف، آثار مرحوم زرینکوب جزو منابع مهم و اولیه محسوب میشود. ایشان اطلاعات گستردهای از محیالدین عربی، حافظ، مولانا و دیگر صوفیان و عارفان داشت. منابع بسیاری از عارفان قدیم را در منزل ایشان دیده بودم و این منابع را، آنچنان مطالعه کرده بود که کاملاً بر آنها تسلط داشت و در سخنان خود، از آنها استفاده میکرد.»مرحوم زرینکوب با نگارش کتاب «از کوچه رندان»، نشان داد که در عرصه حافظشناسی نیز، حرفهای فراوانی برای گفتن دارد. او «از کوچه رندان» را، با نقدهای ادبی ظریف و مطالعات تطبیقیاش درباره حافظ، در کتاب «نقش بر آب»، تکمیل کردهاست. دکتر زرینکوب در این کتاب، به شرح سبک غزلیات حافظ و نیز، احوال و افکار وی میپردازد. به طور کلی، بخش مهمی از آثار آن مرحوم، درباره عرفان اسلامی و تصوف به رشته تحریر درآمده است. او طی دوران حیاتش، 10 کتاب مهم درباره تصوف نوشت که «جست و جو در تصوف»، در 2 جلد، مهم ترینِ آنها محسوب میشود. دکتر زرینکوب در این کتاب به تاریخ تطوّر تصوف، شرح واژگان و عبارتهای مصطلح در تاریخ تصوف و نیز، نقد نظرات صوفیان و جایگاه آنها در تاریخ و فرهنگ ایران پرداخته است.
نقدهای متفاوت
همانطور که اشاره شد، تسلط مرحوم زرینکوب بر ادبیات فارسی، نقدهای او را در این عرصه، شیوا، دقیق و مؤثر کردهاست. مجموعه نقد ادبی «با کاروان حُلّه» که نخستین بار در سال 1343 هـ.ش به چاپ رسید، گواهی بر این مدعاست. دکتر «ابومحبوب» درباره این اثر ماندگار میگوید:«کتاب با کاروان حُلّه، یک نقد فردشناختی است که باعث شد شیوه نقد در دانشگاهها به کلی تغییر کند. خیلی از استادان هنگام درس دادن متون ادبی، واژهها را معنا میکردند، البته این روش، متأسفانه، هنوز هم در دانشگاهها توسط برخی استادان مرسوم است. اینها همان سنت گذشته را در سطح نازل و مبتذل ادامه میدهند. اما زرینکوب، این شیوه نقد را دگرگون کرد و کسانی که از ایشان مایه گرفتند، تحلیلگرانه نقد میکنند نه لغوی. مرحوم زرینکوب توانست نقد دانشگاهی را دچار تغییر و تحولات اساسی کند، اما هنوز هم آن شیوه نقد سنتی در دانشگاهها رواج دارد که امیدوارم اصلاح شود.»
پی نوشت:نقل قولهای دکتر «ابومحبوب» از اطلاعات موجود در پایگاه مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی گرفته شده است.