ضرورت های اقدامات رسمی برای سکونتگاه های غیر رسمی
الهام رضاپور - داغ فقر بر پیشانی این مناطق همچنان آن ها را از دیگر محله های شهر متمایز کرده است، اگرچه سال هاست جزو محله های اصلی شهر هستند و با ساخت و ساز های جدید در اطراف شهر بیرجند تا حدودی در مرکز قرار گرفته اند اما سکونت در این مناطق مانند زندگی در یک جزیره دور از امکانات و خدمات و کمترین مولفه های یک سکونت با کیفیت و ایده آل است. اسکان غیررسمی و نداشتن سند مالکیت، نبود شبکه فاضلاب در معابر و کوچه هایی با هندسه ای نا منظم از جمله مشکلات موجود در این محله ها است؛ همچنین نبود فرهنگ شهرنشینی، فقر و معضلات اجتماعی در سطح محلی، نبود همبستگی اجتماعی و... سبب شده است این مناطق همچنان ناکارآمد بمانند.
به گزارش « خراسان جنوبی» بسیاری از سکونتگاههای فقیرنشین و غیررسمی در چند دهه گذشته با برنامه یا بدون برنامه دچار دگرگونی شده اند، بسیاری راه سامان بخشی و بهبود را پیمودهاند و برخی در شرایط نامطلوب کالبدی، اجتماعی و اقتصادی ماندهاند و با گذشت سالها کارآزمایی بهسازی هنوز سکونتگاههای فقیرنشین چالشی بنیادین برای شهرها به شمار میروند. به عقیده کارشناسان شهرسازی و صاحب نظران حوزه اجتماعی در برخورد با پدیده سکونتگاههای خودانگیخته و فقیرنشین شهری رویکردها و برنامههایی که تا کنون به اجرا در آمده فقط بر بحث های کالبدی و بدون پرداختن به نیاز و خواست و اولویت اجتماع محلی متمرکز بوده است و این مایه ناکارآمدی بسیاری از کارها شده است.
180 هکتار سکونتگاه غیر رسمی
موضوعی که رییس اداره عمران و بهسازی شهری اداره کل راه و شهر سازی خراسان جنوبی هم به آن اشاره می کند؛ این است که دیگر نمیتوان نسبت به سکونتگاههای غیررسمی بیتفاوت بود، نوع نگاهها باید تغییر یابد و افراد ساکن در این مناطق را باید عضوی از جامعه بدانیم.مهندس «محمد محسن فروزان» به تصویب سند ملی بازآفرینی پایدار شهری محلات با هدف نوسازی و بهسازی سکونتگاههای غیررسمی و بافتهای فرسوده که سال 93 به تصویب رسیده است اشاره می کند و این که از سال گذشته با تشکیل جلسه های ستاد استانی بازآفرینی پایدار شهری در خراسان جنوبی این موضوع جایگاهی ویژه در برنامه ریزی و مدیریت شهری پیدا کرده است.وی مساحت سکونتگاه های غیر رسمی و مصوب بیرجند را 180هکتار با جمعیت 35هزار نفر ساکن(بر اساس مطالعات سال 85) در سه محله جوادیه، کارگران و موسی بن جعفر(ع) اعلام می کند که در 30سال قبل شکل گرفته اند و جدید نیستند. منازل در این سکونتگاه ها یا سند ندارند یا ساخت و ساز هایی هستند که عده ای نا آگاه از زمین خواران خریداری کرده اند و بدون هیچ گونه طرح آماده سازی و این که واگذاری دولت باشد در آن ساکن شده اند.وی با بیان این که جمعیت کنونی ساکن در این محلات چندین برابر شده است و امسال نیز بازنگری انجام خواهد شد به کمبود شدید کاربری های عمومی در این محله ها اشاره می کند و می افزاید: برای توانمند سازی این محلات که در محدوده مصوب هستند، با هدف رفع کمبود فضا های عمومی، پروژه های عمرانی شامل مدرسه ، درمانگاه، سالن ورزشی و... توسط دولت احداث شده است.وی خاطر نشان می کند: سال هاست نگاهمان به شهر فقط جنبه کالبدی داشته است در حالی که باز آفرینی پایدار شهری ما را به سمتی می برد که بحث هایی مانند اقتصاد،آسیب های اجتماعی ، جرم خیزی و...نیز در این مناطق مورد توجه قرار گیرد؛در واقع به تمام ابعاد فرهنگی، امنیتی و... با کمیته های مختلف زیرساخت، پیشنگری، اجتماعی، اقتصادی و...ذیل این ستادپرداخته می شود تا ساکنان سکونتگاه های غیر رسمی احساس کنند متعلق به شهر هستند.به گفته وی، مجوز احداث چند پروژه دیگر شامل یک مجتمع آموزشی برای محله جوادیه وسالن ورزشی برای مدرسه موسی بن جعفر(ع) را گرفتیم و منتظر تامین اعتبار هستیم ؛ در عین حال یکسری پروژه ها شامل پارک، آسفالت ، پل های هوایی و... عنوان مصوبات عمرانی این طرح است که به پیشنهاد مشاور اجرا شده است .
وی از وجود پنج محدوده هدف، در سند ملی باز آفرینی پایدار شهری خبر می دهد که علاوه بر سکونتگاه های غیر رسمی بافت های فرسوده ، بافت های تاریخی، روستا های ادغام شده در شهر ها و پادگان ها و لکه های درشتی که وسط شهر افتاده اند و وضعیت مطلوبی ندارند را شامل می شود.
وی با بیان این که ازآبان ماه 93 اولین جلسه ستاد در استان شکل گرفت و 4جلسه نیز در سال گذشته تشکیل شد می افزاید: 27دستگاه اجرایی در این ستاد که با ریاست استاندار برگزار می شود عضو هستند و مانند این ستاد در شهرستان ها نیز شکل گرفته است، هر چند در شهرستان ها سکونتگاه غیر رسمی با ویژگی های قابل تعریف نداریم.
مهار سکونتگاه ها
به گفته رییس اداره عمران و بهسازی شهری اداره کل راه و شهر سازی خراسان جنوبی در سال های اخیر ساخت و ساز ها در محدوده های مصوب به طور کامل مهار و کنترل شده است .«فروزان» می افزاید: به دنبال توسعه کالبدی شهر در مجاورت این سکونتگاه ها به لحاظ فیزیکی در بحث توسعه شهری و همچنین طرح های آماده سازی، دیگر امکان توسعه غیر مجاز این محلات نیست و از ده سال گذشته به لحاظ کالبدی تغییرات گسترده ای کرده است.او احداث معابر جدید در محدوده سکونتگاه ها در سال های اخیر و ساخت مجتمع های مسکونی توسط دولت را دلایلی می داند که باعث افزایش قیمت زمین و مسکن در این مناطق و به دنبال آن سرمایه گذاری های خصوصی شده است .او به وضعیت روستاهای حریم شهربیرجند از جمله امیر آباد، حاجی آباد و چهکند اشاره می کند و این که با نظارت دهیاری ها جلوی هر گونه ساخت و ساز خارج از محدوده گرفته می شود.
اصالت بخشی و توانمندسازی
به گفته عضو هیئت علمی دانشگاه بیرجند و دکترای برنامه ریزی شهری مسئله سکونتگاه های غیر رسمی یا خودرو و... عموما پدیده ای زاییده شهر نشینی سریع جامعه شهری در ایران است که سالهاست شهرهای ما را گرفتار کرده است و در بیرجند نیز بعد از تقسیم استان ،در حالی که این شهر به سمت یک شهر مترو پل یا مادر شهر ناحیه ای یا منطقه ای پیش می رود در این سال ها بیشتر در گیر این مسئله شده است.
دکتر« مهدی وفایی فرد» می گوید: آمارها در استان از سکونت حدود 30هزار نفر در سکونتگاه های غیررسمی خبر می دهد، مناطقی که برخی تصور می کنند در حاشیه شهر ها قرار دارند در حالی که امروزه معتقدیم در داخل بافت مرکزی شهر ها به ویژه در بافت های قدیمی و فرسوده نیز گریبانگیر ماست .به گفته وی، هر جا مسکن از استاندارد های خود خارج شود و خارج از قاعده و قوانین شهری و بدون ملاک ها و معیار های استاندارد بنا شده باشد مترادف است با تعریف سکونتگاه غیر رسمی و بنابراین این نوع سکونت را می شود درهرجای شهر دید نه فقط در حاشیه.
در بیرجند چون یک شهر میانی است و به مرور زمان این اتفاق افتاده هر چند مشکلاتی دارد اما خیلی حاد نیست و خوب هم هست که از همین جا شروع کنیم تا این که جلوتر برویم و برنامه ریزی نداشته باشیم.وی می گوید: نگاهی وجود دارد که بر اساس آن سکونتگاه ها نباید به وجود بیاید و تئوری هایی در این زمینه وجود دارد که اگر ما شرایط را در مبداء فراهم کنیم تا افراد دوباره باز گردانده شوند، این معضل کمتر می شود اما تجربه نشان داده است افرادی که مهاجرت می کنند و در بافت های فرسوده و مرکزی شهر ها سکونت می گزینند دیگر قصد بازگشت ندارند و غیر ممکن به نظر می آید با فراهم شدن شرایط در مبدأ امکان بازگشت فراهم باشد. بنابراین اولین کار این است که سکونتگاه ها را بپذیریم و صورت مسئله را پاک نکنیم. او فراتر از بحث مدیریت به موضوع توانمندسازی اشاره می کند و این که با واژه هایی مانند باز آفرینی ، بهسازی و ساماندهی و... به کار می رود؛ توانمند سازی نه فقط برای ساکنان،بلکه در سه شکل توانمندسازی ساکنان، توانمندسازی مدیریتی و توانمندسازی محلات (کالبدی محله) باید به طور همزمان کار شود.
وی معتقد است برای رفع مشکلات سکونتگاه های غیر رسمی باید مجموعه ای از اقدامات انجام شود، زیرساخت های شهری باید به این مناطق برود و مدیران و متولیان در این حوزه اقدام کنند.
آن چه کمتر توجه می شود و مغفول مانده بعد اقتصادی است. در بحث اشتغال ساکنان این مناطق زیاد کار نکرده ایم .
آنها به دلیل مشکلات معیشتی مهاجرت کرده اند اما در اقتصاد شهری هضم نشده اند بنابراین، توجه به اشتغال ، در آمد و افزایش سطح رفاه این خانوار ها بسیار مهم است زیرا کاستی های این حوزه منجر به بزه و در نهایت ناکار آمدی این مناطق می شود .
در زمینه اجتماعی نیز وی معتقداست ساکنان این مناطق دارای سرمایه اجتماعی هستند که هدفمند نشده و این ها بی هویت هستند بنا براین باید پیوند های اجتماعی ایجاد کنیم به سمت هویت بخشی و اصالت بخشی برویم و حس تعلق و وابستگی را در این شهروندان ایجاد کنیم.به گفته وی، بعد دیگری که در مجموعه اقدامات قابل تعریف است بحث فرهنگی است توانمند سازی باید فرهنگ مبنا باشد به عبارتی کار فرهنگی شود، با آگاهی رسانی و آموزش شهروندی و... در قالب کار فرهنگی.
به نظر وی در برنامه ریزی و اولویت بندی برای رسیدن به ساماندهی نمی شود یک نسخه واحد پیچید و در این زمینه بستگی به شرایط محله و ویژگی هایی که هر سکونتگاه دارد بازدید و بررسی و مطالعه و پس از بررسی شرایط به تناسب و اقتضائات هر محدوده می شود اقدامات را با تقدم و تاخر دنبال کرد.در این سال ها هنوز حاضر به پذیرش نیستیم و اولین شرط باز آفرینی پذیرش است و اگر این محله ها را جدا بدانیم به این شکل خواهند ماند؛ همچنین ما باز آفرینی سکونتگاه های غیر رسمی شهری را در حد برنامه ریزی کالبدی انجام داده ایم و به ابعاد دیگر توجه نکرده ایم.وی خاطرنشان می کند: باید بانگاهی جامع به این موضوع پرداخته شود نگاه های جزیره ای و اقدامات موردی و مقطعی و کوتاه خیلی جواب نمی دهد وبا این شیوه به جایی نمی رسیم و چون در شروع راه هستیم باید با مطالعه و حساب شده کار کنیم.
سکونتگاه ها جرم خیزند
یک جامعه شناس نیز با بیان این که از نظر جامعه شناسی شهری مکتب شیکاگو بافت ساختمانی، ساختار مسکونی و فضایی هر منطقه می تواند یکی از عوامل آسیب زایی در شهر باشد می گوید: کوچه پس کوچه های باریک، خانه های مخروبه رها شده و... جرم خیز است و در این مناطق که بیشتر، مهاجران و افراد بیکار و... سکونت دارند انواع آسیب های اجتماعی از جمله اعتیاد، فحشا، خلافکاری، دزدی و... به وقوع می پیوندد.
دکتر «امان ا... قرایی مقدم» معتقد است زمینه جرم در مناطق حاشیه نشین و یا در سکونتگاه های غیر رسمی حتی در مرکز شهر و نقاط مهاجر پذیر بالاست برای همین هم بیشتر در اطراف بازار، پایانه های مسافربری و هر جایی که جمعیت مهاجر را به سمت خود کشیده باشد شاهد وقوع جرم هستیم.
بنابراین چون در سکونتگاه های غیر مجاز اغلب مهاجران زندگی می کنند و مهاجرپذیری ریشه در جرم خیزی دارد در سکونتگاه ها وقوع جرایم بالاست و شاهد انواع آسیب و نابسامانی های خانوادگی، اجتماعی و فرهنگی هستیم. به عقیده این استاد دانشگاه، در مدیریت این حوزه باید افرادی ورود پیدا کنند که در دانش جامعه شناسی شهری، مطالعات شهری و... اطلاعات کافی داشته باشند و افرادی باشند که عمرشان را در حوزه مسائل اجتماعی گذرانده اند، نه این که یک دکترای اقتصاد و یا متخصص در علم فیزیک و شیمی برای این حوزه مدیریت و تصمیم گیری کند.
وی به نقش برنامه ریزان شهری، شهرداران منطقه و... اشاره می کند و این که باید برای ساماندهی این سکونتگاه ها دست به دست هم بدهیم زیرا مدیریت این حوزه کار یک نهاد و مسئول نیست بلکه باید در قالب یک ستاد متشکل از متخصصان مختلف ومدیران شهری به این موضوع پرداخت و در این زمینه از توان و ظرفیت مردم محلی و شورا یاری هایی که از دل خود این مردم هستند استفاده شود زیرا آن هابهتر از هر مدیر از درد جماعتی که ساکن منطقه هستند آگاهی دارند.
به هر حال بازآفرینی پایدار شهری در پی مشارکت فراگیر و افزایش کیفیت و شرایط سکونت و زیست درخور و برپایی مدیریت خوب برای بهسازی محله و توانمندسازی اجتماع محلی است. مشارکت محلی، ظرفیتسازی، توانمندسازی،فرهنگسازی،گسترش زیرساخت و خدمات، تعریف برنامههای پیشگام و برانگیزاننده توسعه از جمله نیازهای آغازین رویکردی پایدار برای کامیابی در بهسازی این سکونتگاهها و برپایی شهرهای پایدار است که باید مورد توجه قرار گیرد.